0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Yoilaming ulanishi va kesishuvlari.

Strelkali o‘tkazgichlar
Harakat tarkibini bir yo‘ldan boshqasiga o‘tkazish maqsadida yoilarni bogiovchi va kesishtiruvchi qurilmalar qoilanadi. Ular yoi ustki tuzilmalarining tarkibiy qismiga kiradi. Yoilar o‘zaro strelkali oikazgichlar yordamida ulanadi. Yoilaming o‘zaro ke- sishuvi esa berk (to‘mtoq, o‘tkazgichsiz) kesishuvlar yordamida bajariladi. Strelkali o‘tkazgichlar va to‘mtoq kesishuvlar yordamida yoilaming ulanishi strelkali ko‘chalar va syezdlar deyiladi.
Vazifasi va ulash sharoitlariga qarab strelkali o‘tkazgichlar yak- ka, ikkilangan va chorrahasimon o‘tkazuvchi turlarga boiinadi. Yakka o‘tkazgichlar oddiy, simmetrik va nosimmetrik turlarga ajraladi.
Oddiy strelkali o‘tkazgich (2.23- rasm) ikki yoini o‘zaro ulash uchun xizmat qlladi' U o‘ng yoki chap tomonli boiib, yon yoini to‘g‘ri yoidan u yoki bu tomonga og‘dirishda qoilanadi. Ushbu turdagi o‘tkazgichlar temir yoilarda eng ko‘p qoilanadi. Strelkali o‘tkazgich tarkibiga strelka, krestovina va kontrrelslar, ularni o‘zaro bogiovchi qismlar hamda oikazgich shpallari to'plami kiradi.


2.23- rasm. Oddiy strelkali o‘tkazgich chizmasi: 7-o‘tkazuvchi mexanizm; 2— ram a relslari; 3~ ayri yo'naltirgich (ostryak); 4— kontrrels; 5— usovik; 6—krestovina; 7—o‘tkazgich bruslari (shpallar).



Strelka ikki rama relslari, ikki ayrilar va o‘tkazish mexaniz- midan iborat bo‘lib, harakat tarkibi g‘ildiraklarni to‘g‘ri yoki yon yo‘lga yo‘naltirishga imkon beradi. Ayrilar o‘zaro ko‘ndalang strelka tortgichi bilan birlashtirilib, uning yordamida bir ayri rama relsiga zichlab taqalsa, ikkinchisi rama relsidan g‘ildirak gardishi o‘rkachining erkin o‘tishi uchun yetarli masofaga qochiriladi.
Ayrilar bir holatdan boshqasiga maxsus strelka uzatmasining (привод) tortqichi orqali o‘tkaziladi. Ayrilari uzun bo‘lgan yo- tiq strelkali o‘tkazgichlarda ayrilar ikki tortqich orqali o‘tkaziladi. Uzatma ayrilami u yoki bu holatda qulflaydigan va ulaming rama relslariga zich taqalishini nazorat qiladigan uskunalar bilan ji- hozlanadi. Ayrining o‘tkir tomoni uning tig‘i, oxirgi tomoni esa o‘zagi deb ataladi. 0‘zak mahkamlagichlari ayrining gorizontal tekislik bo‘ylab burilib, yondosh rama relsiga taqalishiga imkon beradi.
K

2.24-rasm. Krestovina chizmasi:
/—usoviklar; 2— novlar; 3—o‘zak; 4— krestovina oxiri.
restovina (2.24- rasm) o‘zak (сердечник) va ikki uso- viklardan iborat bo‘lib, g‘ildirak o‘rkachining (гребень) rels kal- Iaklarini kesib o‘tishini ta’minlaydi, kontrrelslar esa g‘ildirak juftlarining krestovi­na orqali o‘tishida g‘ildirak o'rkachini tegishli novlar orqali o‘tishini ta’minlaydi.
Krestovina o‘zagi ishchi qir- ralari davomining o‘zaro ke- sishgan nuqtasi uning mate- matik markazi deyiladi. Uso- viklar orasidagi eng tor joy krestovina bo‘g‘izi deyiladi.
Krestovina o‘zagi ishchi qirralarining kesishuv chiziqlari orasi­dagi burchak krestovina burchagi deb ataladi.
0‘tkazgichning strelka va krestovina orasidagi birlashtiruvchi qismi to‘g‘ri uchastka va o‘tkazuvchi egriliklardan iborat bo‘ladi. Ushbu egrilik radiusi krestovina burchagiga bog‘liq bo‘lib, bur­chak qiymati kamaygan sari radius kattalashib boradi. Krestovina burchagi kichik bo‘lgan o‘tkazgichlar katta tezlikdagi poyezdlar harakatiga imkon beradi. Strelkali o‘tkazgichlar maxsus bosh- moqlar, tagliklar, burama mix va kostil-mixlar yordamida
o‘tkazuvchi bruslarga yoki temir-beton plitalarga mah- kamlanib, ballast prizmasiga qo^!yiladi.
S

2.25- rasm. Simmetrik strelkali o‘tkazgich chizmasi: 1—to‘g‘ri yoi o‘qi; 2— yon yoi o‘qi; a—burilish burchagi.


2.26- rasm. Chorrahasimon strelkali o‘tkazgich chizmasi: 7—to‘mtoq krestovina; 2-ayrilar;
3— o‘tkir krestovina.
immetrik o‘tkazgich (2.25- rasm) oddiy o‘tkazgich kabi asosiy qismlardan tashkil topadi. Ammo ayrilar, kres- tovina va o‘tkazgich egriliklari- ning qisqaligi yo‘llar ulanishi- ni sezilarli qisqartirishga imkon beradi. Simmetrik o‘tkaz- giclilar bekatlarda asosiy yo‘lni ikki yo‘lga bir xil a/2 burchak ostida tarmoqlantirish uchun qo‘llanadi. Kam hollarda har tomonli nosimmetrik o‘tkaz- gichlar qo‘llanib, ular ikki yo‘lni har xil burchak ostida ulaydi.
Chorrahasimon o‘tkaz- gichlar (2.26- rasm) harakat tarkibini bir yo‘ldan ikkinchisiga ikkala yo‘nalish bo‘yicha o‘tkazishga imkon beradi. Bunday o‘tkazgich to‘rt juft ayrilar va to‘rt krestovi- nalarga (ikki o‘tkir va ikki to'mtoq burchakli) ega bo‘Iadi.
Strelkali o‘tkazgichlar rels turlari bo‘yicha ayrilarining tuzili­shi va krestovina burchagi qiymatiga qarab farqlanadi. Ayrilar to‘g‘ri va egri chiziqli bo‘lishi mumkin. Egri chiziqli ayrilarning rama relsi oralig‘idagi burchagi kichik boiib, harakat tarkibi g‘ildiraklarining egrilik bo‘ylab o‘tishini yengillashtiradi.
Krestovina o‘zagi oxiridagi kengligining (K) o‘zak uzuniigiga (1) nisbati krestovina markasi deyiladi. Krestovina markasi quyidagicha topiladi:

1. 
   К r. a
   

• 
  = — = 2 tg— = tea., N I 2 ^й ‘
  

bunda: a — krestovina burchagi; N — butun son.
Strelkali o'tkazgichlar krestovina markasi bo'yicha temir yoilarda 2.3-jadval bo‘yicha qo'yiSadi.

2.3- jadval