0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta'lim vazirligi 0‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

2.20- rasm. Relsiarning osraa tutashuvida ikki boshli ustqo‘yma (nakladka).

Poyezdlar harakatlanganida va asosan surunkali qiyalik bo^kylab og‘ir harakatlanishlarda tormozlash natijasida hosil boiadigan kuchlarning ta’siri bilan relsiarning shpaliarida bo‘ylama siljishi sodir bo‘ladi. Bu jarayonga yoi siljishi deyiladi. Ikki yolli uchast­kalarda siljish harakat yo‘nalishi bo^byicha, bir yoili liniyalarda

e

2.21- rasm. Prujinaii rels tutqich.
sa, ikki tomonli boiadi.
Yoi siljishini bartaraf qilishning eng yaxshi usuli shcheben ballastidan va ajral- adigan qotirish vositalaridan foydalanishdir. U.lar relslarn- ing bo‘ylama siljishiga yetarli qarshilikka ega va qo‘shimcha qotirgichlar talab yetmaydi. Ajralmaydigan va aralash qot- irishlarda yoi siljishini bartaraf qilish uchun siljishga qarshi moslamalar — rels tutqich (противоугон)1аг ishlatiladi.
Standart moslamalar prujinali (2.21- rasm) skoba bo‘lib, rels tagligiga qisib kiygiziladi va shpalga yopishtiriladi. 0‘zi ponalanadigan tutqichlar (2.22- rasm) pona va skobadan iborat bo'lib, kuch ta’sirida rels siljigan sari ponalanib boradi.
P

2.22- rasm. Ponalanadigan rels tutqich.
rujinali rels tutqichlar ponalilarga qaraganda yengil va yagona detaldan iborat bo‘lib, bir yo‘lli va ikki yo‘lli liniya­larda yaxshi ishlaydi, ishchi kuch ini kam talab qiladi. Ular 25 m li relsga 18 dan 44 juft- likkacha o‘matiladi.
Uloqsiz yoi
0‘tgan asrning 50- yillaridan boshlab temir yo‘llarda zamona- viy konstruksiyaga ega bolgan progressiv uloqsiz yo‘l!ar qurila boshlandi. Bulaming hammasi poyezdlarni tortishda elektr ener- giya va yonilg'i sarfini kamaytiradi. Alohida rels zvenolarini o‘zaro payvandlash hisobiga relslarni ulab bog‘laiWar sonining sezilarli qisqarishi har kilometr yo‘lda 1,8 tonna metallni tejashga, yo‘lni ta’mirlash va ta’minlash xarajatlarining kamayishiga olib keladi.
Odatda payvandlangan yaxlit rels tasmasi uzunligi 800 metrdan oshmaydi va ular peregonga uzunligiga mos bo‘lgan roliklar bilan jihozlangan platforma tarkibli maxsus poyezdlarda olib kelinadi. Rels tasmalarining minimal uzunligi 250 metr bo‘ladi. Biroq qisqa ton- nellarga texnik asoslangan hollarda 250 metr yoki undan ham kichik- roq (kamida 150 metr) yaxlit relslar ham yotqizilishi mumkin.
Payvandlangan yaxlit rels tasmalarini o‘zaro ulashda ular orasida ikki-to‘rt juft 12,50 m yoki o‘zgaruvchan uzunlikdagi (12,50; 12,46; 12,42; 12,38 m uzunlikdagi tenglashtiruvchi) muvozanatlovchi relslar yotqiziladi va ular yordamida rels tas- malari uzunligi yozgi va qishki davrlarda tegishlicha rostlab turila-
di. Yo‘lga yotqizilgan muvozanatlovchi relslarning toiiq komp- lekti muvozanatlovchi yelka (prolyot) deb ataladi.
Uloqsiz yoilaming asosiy afzalligi unda yaxshi qotirilgan rels tasmasining harorat ko‘tarilganida yoki pasayganida o‘z uzun- ligini yo‘qotmasligidir.

6.