03 Turizm&Servis Kaf 10. Mintaqaviy turizm pdf

 
11.2. Markaziy Osiyo mamlakatlarida turizmning rivojlanishi 
Ushbu mintaqaning ko‘rsatkichlari jahondagi o‘rtacha o‘sishga nisbatan ancha 
tezkorlik  bilan  rivojlanmoqda.  Jumladan,  turistlar  oqimi  5,3  %ga,  tushum  6,4  %ga 
o‘
sgan. Hududdagi mamlakatlardan Livan (18%), Iordaniya (12 %), Baxreyn (4 %) 
oqimning  ko‘payish  erishdi.  Boshqa  mamlakatlarga  nisbatan  rivojlangan  Misr 
turistlarga  servis  xizmati  ko‘rsatishni  yaxshilash  natijasida  sayyohlar  oqimi  3  %ga 
o‘
sishiga  erishdi.  Hozir  butun  dunyodan  turistlar  Misrning  qadimiy  ehromlarini 
71 
 
ko‘rish  uchun  va  afsonaviy  Nil  daryosi  qirg‘oklarida  tashkil  etilgan  qadimgi 
yodgorliklarni ziyorat qilishga oshiqmoqdalar. 
Turizm  (sayohat)  ijtimoiy-tarbiyaviy  xususiyatlarga  ega  bo‘lgan  nazariy  va 
amaliy fan sifatida o‘qitiladi. U o‘zining ijtimoiy tizimlar (formatsiya) bilan bog‘liq 
bo‘lgan  o‘z tarixi hamda rivojlanish jarayonlariga ega. Turizm umumiy ma’noda 
sayr-sayohatlar,  sarguzashtlarni  ifoda  etadi.  Shu  sababdan  ular  ijtimoiy-turmush  va 
mehnat jarayonlaridan tarkib topadi. Turizm haqida ilmiy-ommabop risolalar, o‘quv 
va uslubiy qo‘llanmalar juda ko‘p.  
Ularning  mazmunida  turli  yoshdagi  kishilar  va  aholining  talablariga  qarab 
sayr-sayohatlarni tashkil qilish yo‘llari bayon etilgan.  
Turizmning  vujudga  kelish  omillari  va  davrlari  ijtimoiy  turmush,  madaniy 
hayot va mehnat jarayonlari bilan bevosita bog‘liqdir. Eng qadimgi insonlar yashash 
uchun ov va mehnat qurollarini yaratishga harakat qilganlar. Shu tarzda tog‘lar, daryo 
va  ko‘llarning  sohillarida  yashab,  yovvoyi  hayvonlarni  ov  qilganlar,  ularni  qo‘lga 
o‘
rgatib  o‘z  mehnatlarida  foydalanganlar.  Ov  manzillari  va  dam  olishga  qulay 
bo‘lgan joylarda ma’lum bir belgilarni (tur) qo‘yishgan  va  zarur  bo‘lgan  paytlarda 
ana  shu  joylarga  kelib  hordiq  chiqarishgan,  turli  o‘yinlar  tashkil  qilib 
musobaqalashishgan. Ishlab chiqarish va mehnat jarayonlarining takomillashuvi, ov 
va jang qurollarini yaratishining yangi usullari odamlarning uzoq joylarga borib ov va 
mehnat  qilishi,  shu  asosda  eng  qulay  va  yaxshi  joylarni  tanlab  dam  olish,  hatto 
o‘
troqlashib  qolishlariga  olib  kelgan.  Shu  tariqa  daryolar,  ko‘llar,  dengizlarda  ov 
qilish,  sayr  o‘tkazish,  izlanish  uchun  kemalar   yasab,  ulardan  maqsadli 
 foydalanganlar.  Bu  sohada Xristofor Kolumbning Amerika qit’asiga borib qolishi 
(kashfiyot), turli sayohatchilarning Hindiston, Afrika, Avstraliya va boshqa qit’alar, 
mamlakatlarga borganligi tarixdan ma’lum.
 
XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  bir  qator  rus  sayyohlari,  mutaxassis  olimlari 
(asosan harbiylar) Markaziy Osiyoning iqlimi, tabiiy boyliklari, aholining madaniyati 
va  boshqa  jihatlarini  o‘rganish  uchun  tashrif  buyurishgan.  Ular  orasida 
P.P.Semyonov,    Tyanshanskiy,  Prejevalskiy  kabilar  tog‘  sharoitlarini  chuqur 
o‘
rganib,  maxsus  xaritalar  tayyorlaganlar.  O‘zbekistonda  turizmning  dastlabki 

---

@TDIU_ARM
72 
 
rivojlanish davri asosan o‘tgan asrning birinchi choragiga to‘g‘ri keladi. 1925–1930-
yillarda  Markaziy  Kasaba  uyushmalari  kengashi  qoshida  maxsus  turistik  jamiyat, 
ya’ni ishchi
-dehqonlar turizm tashkilotini ta’sis etgan.  
Bu jamiyat asosan mehnatkashlarning turli shaharlarga sayohatini (ekskursiya) 
uyushtirish,  o‘quvchi-yoshlarni  tarixiy  obidalar  bilan  tanishtirish,  o‘lkani  o‘rganish 
kabi tadbirlar bilan shug‘ullangan.  
Shuningdek,  dam  olish  kunlari  ommaviy  ravishda  shahar  atroflariga  piyoda 
chiqish,  chang‘ida yurish, velosiрedda sayr qilish kabi amaliy faoliyatlarni tashkil 
qilgan.  Ularning  asosiy  maqsadi  jismonan  chiniqish,  mehnat faoliyatini  oshirish va 
mudofaa ishlariga tayyorgarlik ko‘rishdan iborat edi. Ikkinchi jahon urushi yillarida 
(1941–1945-yillar)  harbiy  tayyorgarlik  jarayonlarida  o‘quvchi-yoshlar  va 
mehnatkashlarning topografik bilimlarini oshirishga alohida e’tibor berildi. Atroflarni 
chamalab (
ориентирование) topish, xaritani o‘qish,  mo‘ljalga  tez  yetib  borish 
(jismoniy  harakat)  kabi  turistik  faoliyatlar  keng  rivojlandi.  Bu  jarayonlar  o‘sha 
davrlarda va hatto keyinchalik ham "Mehnat va mudofaga tayyor” majmuyidan o‘
rin 
oldi.  
Urushdan  keyingi  yillarda  (1950–1960-yillar)  Markaziy  Kasaba 
uyushmalarining tashabbusi bilan barcha viloyatlarda va ularning quyi tarmoqlarida 
turistik  klublar  tashkil  etildi.  Klublar  turizm  bo‘yicha  (piyoda  yurish,  tog‘  turizmi, 
velosi
рed turizm va hokazolarni uyushtirish) seksiyalar, to‘garaklar, jamoalar tashkil 
etib, musobaqalar tashkil etishga kirishdi. Keyingi 30–40 yil davomida (1955–1990-
yillar) Respublikalar, hududlar (Markaziy osiyo, Kavkaz, Boltiq bo‘yi, O‘rol, Sibir va 
hokazo) miqyosida slyotlar (musobaqalar) tashkil etildi. Ularning dastur mazmunida 
kategoriyali  (darajali)  piyoda  yurish,  tog‘  so‘qmoqlari  va  dovonlaridan  oshish, 
daryolardan kechib o‘tish, arqonlarga osilib daryo, jarlarning us- tidan o‘tish hamda 
belgilangan joylarni kompas orqali va chamalab topish, gulxan yoqish, chodirlarni tez 
(vaqtga)  o‘rnatish,  jarohatlanganlarga  birinchi  tibbiy  yordam  ko‘rsatish,  jamoaning 
ish  faoliyatlarini  ifoda  etuvchi  albomlarni  namoyish  etish,  qo‘shiq-raqs  bo‘yicha 
ko‘rik-tanlov  o‘tkazish  kabi  ko‘p  qirrali  ijtimoiy-tarbiyaviy  jihatlar  o‘rin  egallagan 
edi. Bunday nufuzli turistik tadbirlar boshlang‘ich jamoalarda (ta’lim muassasalari, 
73 
 
ishlab chiqarish korxonalari va hokazoga) ham u yoki bu darajada o‘tkazilishi odatga 
aylandi.  Ommaviy  piyoda  yurish,  shahar  va  tarixiy  yodgorliklarni  tomosha  qilish 
sayr-sayohatlari asosan quyi jamoalarda yaxshi yo‘lga qo‘yildi.  
Markaziy shaharlar, viloyatlarda tashkil qilingan seksiyalardagi terma jamoalar 
tog‘  turizmi, velosiрed turizmi kabilar bilan  shug‘ullanib,  ularda  chamalab  topish 
(
ориентирование) bo‘yicha  maxsus  mashg‘ulotlar  tashkil  qilindi.  Shu  asosda 
yuqorida zikr etilgan turlar maxsus sportga aylandi. Ularning qoidalari (ni- zomlar) 
ishlab  chiqilib,  sport  razryadlari  (I-II-II  darajalar,  sport  ustaligiga  nomzod,  sport 
ustasi, xizmat ko‘rsatgan sport ustasi va hokazo unvonlar) tasdiqlandi. Belorussiya, 
Boltiqbo‘yi,  O‘rol,  Sibir  o‘lkasida  o‘z  hududlariga  mos,  asosan  turizmning  tog‘ 
turizmi,  chamalab  topish,suv  turizmi  kabi  turlari  amalga  oshirildi.  Kavkaz, 
Qirg‘iziston va shu kabi boshqa tog‘li hududlarda esa tog‘ turizmi (g‘orlarni topish, 
qoyalarni zabt etish) ko‘proq rivojlanadi. Boshqa hududlarda ommaviy piyoda yurish 
turizmi  keng  rivojlandi.  Jamiyatdagi  qayta  qurish  (1980–1990-yillar)  tadbirlari 
boshqa sohalar kabi turizm ishlariga, ayniqsa, jamoalarda ommaviy sog‘lomlashtirish 
sayohatlarini tashkil qilishga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, ya’ni: –
 shug‘ullanuvchilarning 
erk  va  istaklarini  chegaralash,  moddiy-texnik ta’minotni bekor qilish, faollarning 
sa’y
-harakatlarini to‘xtatish kabi tadbirlar rasmiy ravishda amalga oshirildi. Buning 
oqibatlari hozirgacha turizmning rivojlanish jarayonida seziladi. 
 Butunjaon  Turizm  Tashkiloti  ma’lumotlariga  ko‘ra,  jahon  bo‘yicha  keyingi 
o‘
n  yillikda  turistik  oqimning  o‘rtacha  yillik  o‘sishi  Yevropa  mintaqasida  3,1  %, 
Yakin  Sharqda  6,9  %,  Janubiy  Osiyoda  6,4  %,  Osiyo-Tinch  okeani  mintaqasida 
7,7  %ni  tashkil  etdi.  Bizning  respublikamizda  ushbu  ko‘rsatkich  yiliga  15% 
darajasida  belgilangan,  bu  esa  BTTning  Osiyo  mintaqasiga  oid  taxminlaridan  ikki 
marotaba  yuqoridir.  Lekin,  respublikamiz  turmahsulotini  jahon  talabi  darajasiga 
keltirish  va  marketing  sohasidagi  ba’zi  bir  kamchiliklarni  bartaraf  etish  uchun 
ko‘proq  mablag‘  ajratish  taqozo  qilinadi.  Jahon  mamlakatlarida  turizmga 
sarflanayotgan  xarajatlarni  ko‘rib  o‘tganimizda,  bu  xarajatlar  tez  orada  o‘zini 
qoplashining guvohi bo‘lamiz. 

---

@TDIU_ARM
74 
 
Shuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  u  yoki  bu  mamlakat  iqtisodiyotiga  qat’iy 
valyuta tushumi, ular uchun katta iqtisodiy samara keltiradi. Ayniqsa iqtisodiyoti endi 
oyoqqa  turayotgan  mamlakatlar  uchun  bu  jarayon  juda  katta  ahamiyat  kasb  etadi. 
Turizmdan olinadigan daromadning samaradorligi mamlakat iqtisodiyotiga qo‘shgan 
hissasi  bilan  belgilanadi,  ammo  masalaning  ikkinchi  tomoni  ham  borki,  turizmni 
rivojlantirish  uchun  davlat  oldin  xarajat  qilishi  kerak  bo‘ladi.  Turizmga  davlat 
tomonidan  sarflangan  xarajat  vaqti  kelib  bir  qancha  muvaffaqiyatlarni  olib  keladi. 
Buning misolida Avstriya, Germaniya va Fransiyalarni ko‘rishimiz mumkin.