03 Turizm&Servis Kaf 10. Mintaqaviy turizm pdf

9.1-jadval  
Suv havzalarida cho‘milishni tashkil etishda me’yoriy ko‘rsatgichlar
10
 
Suv havzasi turi 
Cho‘miluvchilar 
soni 
Me’yoriy
 ko‘rsatgich, m
2
 
Dengiz plyaji 
1 
5 
ichki suv havzasi  
jumladan, bolalarga 
1 
1 
8 
4 
daryolar 
1 
5-10 
oqmas suv havzalari 
1 
10-15 
Manba: A.A.Rafiqov va boshqalar. Ekologiya. -T., 2004. 
 
Jadvaldan  ko‘rish  mumkinki,  agarda  suv  havzasi  maydoniga  nisbatan 
cho‘miluvchilar soni oshib ketsa, u holda suvning ifloslanishi ortib, insonlarda turli 
kasalliklarni  keltirib  chiqarishi  mumkin.  Bahor  oylarida  tog‘  yonbag‘rlari,  qirlar, 
adirlarda dam oluvchilar soni keskin ortadi. Bunda dam olish hududiga nisbatan dam 
oluvchilar  soni  ancha  ortiq  bo‘ladi.  Bu  jarayonda  turli  giyohli,  manzarali 
o‘
simliklarga ziyon etqiziladi, atrof – muhit turli chiqindilar bilan ifloslanadi, natijada 
ekologik muvozanat buziladi.     
Rekreatsiya faoliyatining ana shunday samaradorligi tabiiy omillarning  foydali 
ta’siri
  va  bunday  faoliyatni  ushbu  omillar  mavjud  hududlarda  tashkil  etish  bilan 
bog‘liqdir. 
Rekreatsiya  sohasini  rivojlantirish  va  joylashtirish,  uning  samaradorligini 
oshirish muammolarini hal etishda quyidagi vazifalarni hal etishga alohida ahamiyat 
beriladi: 
-   tumanlar 
va  hududlarda  rekreatsiyada  tabiatdan  foydalanish 
imkoniyatlarining optimal strukturasini shakllantirish; 
                                                      
10
 
Rafiqov A.A. va boshqalar. Ekologiya. –T., 2014.
 
 

---

@TDIU_ARM
58 
 
-   tumanlar  va  hududlarda  rekreatsiyada  tabiatdan  foydalanish  va  boshqa 
sohalarda tabiatdan foydalanishni taqqoslab baholash; 
-   tabiiy  rekreatsiya  resurslarini  muhofaza  qilish,  ulardan  ratsional 
foydalanish, ularni takror ishlab chiqarish bo‘yicha xo‘jalik tadbirlarini baholash; 
-   tabiiy rekreatsiya resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholash. 
Rekreatsiya  samaradorligini  aniqlashda  quyidagilar  hisobga  olinadi  va 
ta’riflanadi
: 
1. Tadbirlar maqsadi, ya’ni rekreatsiya faoliyatining kutilayotgan va erishish 
mumkin bo‘lgan natijalari. 
2.  Rekreatsiya  faoliyatining  konkret  mintaqaviy  va  ijtimoiy-  demografik 
xususiyatlarini  eng  pastki  darajadagi  sharoitlarini  ta’riflovchi  tegishli  ijtimoiy 
standartlar
. 
3.  Tadbirlar natijasi,  ya’ni  tadbirlarning  har  biriga  asoslanib  tashkil  etish 
mumkin bo‘lgan variantlari yoki quyilgan maqsadga erishishning muqobil yo‘llari. 
4.  Tadbirlar  variantining  har  birini  amalga  oshirish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
resurslar xarajati
 (tabiiy rekreatsiya resurslarini qo‘shib). 
5.  Hisob-kitob  sharoitlarida  qo‘yilgan  maqsadlarga  erishishga  yo‘naltirilishi 
mumkin  bo‘lgan  (resurslar  bo‘yicha  cheklovlar) resurslar  va  ayniqsa  ko‘rib 
chiqilayotgan hududlarning tabiiy rekreatsiya resurslari.  
Ko‘rsatilgan besh guruh ta’riflar samaradorlikni baholash maqsadida iqtisodiy-
matematik  modellarni  shakllantirish  uchun  etarlidir.  Bundan  tashqari  ular  tadbirlar 
natijalarini qo‘yilgan maqsadlar, real ajratilishi mumkin bo‘lgan resurslar bilan talab 
qilinadigan  resurslar  xarajatiga  taqqoslashga  imkon  beradi.  Bular  yo‘l  qo‘yish 
mumkin bo‘lgan qarorlarni shakllantirishga va variantlarni yo‘l qo‘yish mumkinligi 
nuqtai nazaridan dastlabki baholashga yordam beradi. 
Barcha  beshta  guruh  ta’riflar  yoki  natijalarning  (1-3  –  guruhlar)  yoki 
xarajatlarning (4 va 5 - guruhlar) tarifini beradi. 
Rekreatsiyada tabiatdan foydalanish faoliyatining ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
natijalarini xo‘jalik tadbirlari natijalarining ayrim tomonlarini ifodalaydigan natural-
59 
 
moddiy,  sifat  va  qiymat  tavsiflarining    o‘zaro  bog‘liq  ko‘rsatkichlari  tizimida  aks 
ettiriladi. 
Natural ko‘rsatkichlarda quyidagilar ifodalanadi: 
-  rekreatsiyada  tabiatdan  foydalanish  sohasida  amalga  oshirish 
mo‘ljallanayotgan  tadbirlarning  aholini  qamrab  olishi  (hisoblangan  kontingent 
odamlar)-  xizmat  ko‘rsatiladigan  odam-kun  miqdori  yoki  bir  yilda  xizmat 
ko‘rsatiladigan aholi soni, xizmat ko‘rsatish va sifati (kategoriyasi)bo‘yicha alohida 
hisoblar; 
-  marshrut,  dam  olish  dasturi,  hududlar  yoki  barpo  etiladigan  obyektlarning 
quvvati (qancha kishi qabul qilish imkoniyati); 
- ijtimoiy natijalarga imkon beradigan rekreatsiya faoliyatiga aholi sarflaydigan 
vaqt; 
-  aholining  rekreatsiya  faoliyatiga  kiradigan  vaqt  sarfining  qisqarishi  bilan 
bog‘liq bo‘lgan vaqtini tejash (rekreatsiya xizmatini kutish). 
Nisbiy ko‘rsatkichlarda xizmat ko‘rsatish sifatining ekspert bahosi, hududlar va 
obyektlarning  xossalari  (funksionalligi  qulayligi  bilan  birga,  shinamligi,  nafosati, 
tashqi ko‘rinishining o‘ziga jalb etishi, atrof-muhit bilan uyg‘unligini ham qo‘shib) 
ifodalanadi (odatda ballarda hisoblanadi).  
Qiymat ko‘rsatkichlarida quyidagilar aks ettiriladi: 
-  belgilangan  baholarda  mahsulotlar  va  xizmatlarni  realizatsiya  qilishning 
yillik hajmi va ularni realizatsiya qilishdan olingan foyda; 
-  sog‘liqni  saqlash  muassasalarida  kasallanishning  kamayishi  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan xarajatlarning shartli – hisoblangan kamayishi; 
-  mehnat  unumdorligining  oshishi  xodimlar  kvalifikatsiyaning  oshishi  bilan 
bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy infratuzilmani barpo etish va uning xizmatiga xarajatlarning 
kamayishi; 
-  aholi vaqtni tejashining qiymat bahosi.