03 Turizm&Servis Kaf 10. Mintaqaviy turizm pdf

6.2. Ekoturizmning tarkibiy qismlari 
1997-  yil  Braziliyada  bo‘lib  o‘tgan  Butunjahon  kongressida  e’tirof  etilgan 
ma’lumotga
  ko‘ra,  dunyo  bo‘yicha  jami  sayohatga  chiqganlarning  12  foizi 
ekoturizmda  ya’ni  «yashil»  sayohatga  chiqishgan.  Chet  ellik  olimlar  baholashiga 
1993-  yil  ekoturizmdan  tushgan  daromad  30  mlrd.  AQSH  dollarini  tashkil  etgan, 
ya’ni
 xalqaro turizmdagi jami daromadning 10 foizini tashkil etgan. Sayyohatning bu 
turi asosan AQSH, Kanada, Avstraliya, Nepal, Ekvador, Braziliya, Filippen, Keniya, 
JAR davlatlarida tez rivojlanmoqda. 
Turistik  sayohatlarga  chiqishdan  maqsad  sayohat  vaqtida  yangi  joylarni 
ko‘rish, tabiat go‘zalligidan, toza tog‘ yoki o‘rmon havosidan bahra olish, «yovvoyi» 
tabiat  bag‘rida  dam  olish  shuningdek,  o‘zga  xalq  urf-odati,  madaniyati,  san’ati  va 
tarixiy obidalar ko‘rishdan iboratdir. 
Ekoturizmni rekreatsion resurslarga: tabiat, tog‘ va tekisliklar, daryolar, cho‘l 
va vohalar, ko‘l va turli landshaft zonalari kiradi. SHular asosida ekoturizm qo‘yidagi 
tarkibiy qismlarga bo‘linadi. 
x
  Dengiz va okeanlar ekoturizmi; 
x
  O‘rmon va sun’iy bog‘lar zonalariga ekoturizm; 
x
  Daryo va ko‘llarda ekoturizm; 
x
  Tog‘ ekoturizmi; 
x
  Tarixiy obidalar ekoturizmi; 
x
  Me’morchilik yodgorliklariga ekoturizm; 
x
  Arxeologik qazilmalar ekoturizmi; 
x
  Ekologik mushkul joylar ekoturizmi;  
x
  Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ekoturizmi. 

---

@TDIU_ARM
38 
 
Yuqorida  ta’riflangan  ekoturizmning  tarkibiy  qismlari  ichida  oxirgisi  alohida 
salmoqli  o‘rin  tutadi  va  ko‘pchilik  olimlar  ekoturizm  tushunchasini  faqat  alohida 
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ekoturizmi deb qo‘llashadi. 
Ekoturizmning rivoji natijasida uning uch asosiy xususiyati paydo bo‘lib, ular 
mahalliy  aholining  ma’naviy  kayfiyatiga,  iqtisodiy  ahvoliga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yoki 
boshqa jihatdan o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bo‘larga quyidagilar kiradi: 
1. Ijtimoiy xususiyati 
2. Iqtisodiy xususiyati 
3. Ekologik xususiyati 
 
Ijtimoiy  jihatdan  olib  qarasak,  ekoturizmning  ijobiy  tomoni  shundaki,  u 
mahalliy  aholiga  o‘zining  yurti  tabaitini  muhofaza  qilgani  uchun  unga  iqtisodiy 
samara  beradi,  ularni  muhofaza  etilayotgan  hududlarida  hamkorlikda  ish  olib 
borishga  imkoniyat  beradi.  Ko‘pincha  muhofaza  etiladigan  hududlarni  asosiy 
muammolari  mahalliy  aholining  muhofaza  etiladigan  tabiat  hududlari  bilan  o‘zlari 
yashaydigan joylardan foydalanish uchun kurashi natijasida kelib chiqadi. Ekoturizm 
qishloq aholisi uchun, ularning iqtisodiy manfaati uchun kurashda, tabiatning nodir 
burchaklarini saqlab qolgan taqdirda, undan  maxsus foydalanish yo‘li bilan iqtisodiy 
foyda  olish  yo‘lini  ko‘rsatadi.  Lekin,  mahalliy  aholi  o‘rtasida  ularning    olayotgan 
iqtisodiy  foydasi  o‘sha  erning  tabaiatini  saqlanishi  bilan  chambarchas  bog‘liqligini 
chuqur tushuntirish ishlari olib borish yo‘li bilan isbotlash kerak. Yangi ochilayotgan 
qo‘riqxonalar  hududida  hamisha  ma’lum  miqdorda  shu  erda  yashab  turgan  aholi 
qoladi.  Masalan,  Kitob  geologik  qo‘riqxonasi  hududida  ayrim  qishloqlar  qolib 
ketgan.  Qishloqlarning  ko‘p  sonli  aholisi  azaldan  qo‘riqxona  maydonida 
dehqonchilik yoki mol boqish bilan shug‘ullangan.  
Qo‘riqxona chegarasi aniqlangan vaqtda charvachilik bilan shug‘ullanayotgan 
aholiga  ikki  shart  qo‘yiladi,  birinchidan  qo‘riqxona  maydonidan  tashqariga  chiqib 
yangi turar joyga ko‘chish, ikkinchidan, ularni shu vaqtga qadar shug‘ullanib kelgan 
dehqonchilik yoki charvachilik ishlarini qat’iy taqiqlash. Chunki qo‘riqxona talabiga 
asosan, qo‘riqxonalar va ularning muhofaza mintaqalarida ularga aloqasi bo‘lmagan 
har qanday xo‘jalik ishlari olib borish taqiqlanadi. Qo‘riqxona maydonida ekoturistik 
39 
 
marshrutlar  tashkil  etish  yoki  turistlar  talabi  asosida,  turistik  iste’molni  qondirish, 
tabiatni  o‘rganish,  tabiat  ekosistemalarini  muhofaza  etishda  o‘z  hissasini  qo‘shish 
yo‘li  bilan,  mahalliy  aholining  qiziqishini  himoya  qilgan  holda,  alohida  muhofaza 
etiladigan  tabiiy  hududlarda  turizm  ishlarini  olib  borish  maqsadga  muvofiq 
hisoblanadi. 
 
Qo‘riqxonalar  va  milliy  bog‘lar  rekreatsion  funksiyasini  ekologik  baholash 
ma’lum
  murakkablikka  ega.  U  qo‘riqxona    yoki  milliy  bog‘ga  kelayotgan 
turistlarning  xizmat  ko‘rsatishdagi  ekologik  samaradorligi  bilangina  emas,  balki 
kelayotgan  foyda  bilan  ham  o‘lchanadi.  Masalan, «Azchek»  va  «Teberda»  turistik 
bazalari  Teberda  qo‘riqxonasi  chegarasida  joylashib,  bir  yilda  350  ming  dollar, 
Litvaning milliy bog‘ida joylashgan «Ignamena» turbazasi esa 76 ming dollar foyda 
keltiradi. 
Rekreatsion  faoliyatdan  kelayotgan  foydani  baholashda,  unga  qo‘shimcha 
xizmat ko‘rsatayotgan va turistik mahsulotlar ishlab chiqarishga  qo‘shilgan, hamda 
dam oluvchilarga qo‘shimcha xizmat ko‘rsatayotgan korxonalar foydasi ham hisobga 
olinadi. Ular ko‘pincha qo‘riqxonalar va milliy bog‘lardan kelayotgan foydadan ham 
ko‘proq  bo‘lishi  mumkin.  Masalan  27  ming  turistlarni  Teberdi  qo‘riqxonasiga  olib 
borayotgan  transport  tashkilotlarining  foydasi  «Azchek»  va  «Teberda»  turbazalari 
olayotgan foydadan 1,5 marta ko‘p bo‘lgan.