011 adabiyot 1-qism djvu

Savol va topshiriqlar

1. 
   Ma’nodosh so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
   
2. 
   Ma’nodosh so‘zlardan foydalanishning qanday ahamiyati bor?
   
3. 
   Qaramoq so‘zining ma’nodoshlarini toping. Ularning farqlanishlarini
   

ayting.

508. 
     mashq. Uyga topshiriq. 0‘zingiz o‘qigan badiiy asardan ma’nodosh so‘zlar topib ko‘chiring.
     

166. 
     dars. MA’NODOSH SO‘ZLARDA UMUMIY VA XUSUSIY
     

MA’NOLAR


Topshiriq. Quyidagi so‘zlardagi umumiy ma’noni aniqlang va bu so‘zlar o‘rtasidagi o‘ziga xos ma’no nozikliklarini ayting.

Yemoq, tanovul qümoq, iste’mol qilmoq, g‘ajimoq, kavshamoq, oshalamoq.

№ Ma’nodosh so‘z!ar bir umumiy ma’noni ifodalasa ham] shu umumiy ma’noni qanday ifodalash nuqtayi nazaridan bir- : biridan farq qiladi. Mas al an: shivirlamoq, gapirmoq, baqirmoq, ¹ | bo‘kirmoq so‘zlari so'zlash umumiy ma’nosi bilan bir xil bo‘lsa ham, ular ovozning baland-pastligiga ko‘ra farq qiladi. Shu- { ningdek, to‘ng‘illamoq, mingHrlamoq, vaysamoq, javramoq so‘zlari j ham so‘zlash umumiy ma’nosi bilan yuqoridagi so‘zlar bilan ; birlashadi, lekin ulardan salbiy bahoga egaligi bilan farq qiladL j Irod etmoq, bayon etmoq singari so‘zlar kitobiy uslubga xoslanishi bilan farqlanadi.

' Ko‘r\apsizki, bir ma’noni o‘zingizning maqsadingizga muvofiq | bir necha so‘zlardan bittasini tanlash orqali ifodalash mumkin.

! Bu bilan nutqning ta’sirchanligini oshirish orqali so‘z sehrini namoyon qilishga erishiladi.

508. 
     mashq. Keltirilgan misollarni o‘qing. Ma’nodosh so‘zlarni topib izohlang.
     

1. 
   Bu yoqlarda suluv boiadi May oyining salqin tunlari.
   

Chechak ochsa turfa gullari,

Qirg‘oq chiroy bilan toiadi.

(Usmon Nosir)

2. 
   Oyi-chi, oyi! Kechqurunlari shahar yanayam chiroyli boiib ketarkan. («G'uncha»)
   
3. 
   Oh, go‘zal Farg‘onaning husni bugun qandoq emish,
   

Har taraf osmon emish, osmonga yetgan tog‘ emish.

(Jamol Kamol)


179



511-mashq. Ma’nodosh so‘zlar qatorini ajrating.


Issiq, yurt, zamon, yugurmoq, sezgir, Vatan, iliq, ziyrak, vaqt, chopmoq, jazirama, diyor, hushyor, payt.

*512-mashq. Berilgan ma’nodosh so‘zlar qatoridagi qaysi so‘z ijobiy, qaysi so‘z salbiy ma’noni ifodalayotganini, qaysinisi betaraf ekanligini aniqlang. Bu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.

1. Yuz, bashara, chehra. 2. Tirjaydi, kuldi, jilmaydi.

• 
  513-mashq. Berilgan ma’nodosh so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing. Ma’nolaridagi farqni tushuntiring.
  

Nam, ho‘l, shalabbo; tiqillatdi, taqillatdi, do‘pillatdi.

Savol va topshiriqlar

9 1. Ma’nodosh so‘zlardagi umumiy va o‘ziga xos ma’noni tushuntiring.

2. 
   To'satdan so‘zining ma’nodoshlarini tushuntiring, ular ishtirokida gaplar tuzing.
   

514. 
     mashq. {Jyga topshiriq. Xato qoilangan so‘zni uning ma’nodoshi bilan almashtiring.
     

1. 
   Keksalaming nuroniy aftidan xonadonlar yorishganday bo‘ladi.
   
2. 
   Gap bilan shoshma, mehnat bilan shosh. 3. Bizda doimo kattalar izzatda, kichiklar hurmatda. 4. Fazoda qushlar qanot qoqib uchadi.
   

166. 
     dars. ZID MA’NOLI SO‘ZLAR
     

1. 
   topshiriq. Quyida berilgan so‘zlarga zid ma’no bildiruvchi so‘zlami aniqlang. Uzun -..., uzoq -..., kuldi -...
   
2. 
   topshiriq. Quyida berilgan gapdagi zid ma’noli so‘zlami aniqlang.
   

Oq kun - baxt-u saodat,

Qora kun - g‘am, musibat

(Tohir Qahhor)

- . .

f Qarama-qarshi ma’noli so‘zlarga zid ma’noli so‘zlar deyiladi.


180





Zid ma’noli so‘z!ar doimo ikki qarama-qarshi a’zodan iborat bo‘ladi. Birini aytsak, íkkinchisi xayolimizga keladi. Masalan.* achchiq deyishimiz bilan shirin esimizga tushadi. Zid ma’noli so‘zlar birgalikda qo‘llanib, yangi so‘z hosil qilishi mumkin. Masalan: yosh-u qari - barí, achchiq-chuchuk - ovqatturi, uzoq-yaqindan - hammayoqdan kabi.

514. 
     mashq. Maqollarni o‘qing va ma’nosini sharhlang. Zid ma’noli so‘zlarni o‘zi bog‘langan so‘z bilan birgalikda ko‘chiring.
     

1. 
   Yaxshi so‘z - jon ozig‘i, yomon so‘z - bosh qozig‘i. 2. Do‘st achitib gapirar, dushman-kuldirib. 3. Oz so‘zla, ko‘p tingla. 4. Eskisiz yangi bo‘lmas, yomonsiz yaxshi.
   

514. 
     mashq. «Zumrad va Qimmat» ertagi esingizdami? Unday bo‘lsa, sinfda ikki guruhga boMining. Birinchi guruh Zumradning ijobiy fazilatlaríni, ikkínchi guruh Qimmatning salbiy xislatlarini yozsin. Qaysi guruh tez va ko‘p yozsa, o‘sha guruh g‘olib bo‘ladi.
     

Zumrad Qimmat mehnatsevar dangasa

*517-mashq. Berilgan zid ma’noli so‘zlarning qanday so‘z turkumlaríga mansub ekanligini aniqlang.

Mehnatsevar-dangasa, kelmoq-ketmoq, yolg‘onchi-rostgo‘y, ost -ust, toza-iflos, qisqa-uzun, urush-tinchlik, kulmoq-yig‘lamoq.

Savol va topshiriqlar

*} 1. Zid ma’noli so‘zlar deb nimaga aytiladi?

• 
  2. Zid ma’noli so‘zlar ishtirok etgan maqollar ayting.
  

518. 
     mashq. Uyga topshiriq. Awal o‘lchov-hajmni bildirgan zid ma’noli so‘zlarni, keyin paytni bildirgan zid ma’noli so‘zlarni topib, gaplar tuzing.
     

Kecha - kunduz, yo‘g‘on - ingichka, katta - kichik, awal-keyin, ozg‘in - semiz, ilgari-hozir, baland-past, tonggi-tungi.


181



17 O - d a r s. MUSTAHKAMLASH DARSI

1. 
   topshiriq. She’mi ifodali o‘qing.
   

ONA TABIAT

Kuz der: - Mevam,
bolim bor,

Bari senga,ol!

Demak, ona tabiat
Bizni der har vaqt!

(T. Xolmatov)

2. 
   topshiriq. Uyadosh so‘zlami topib ko‘chiring. Nima uchun ulami bir guruhga kiritganingizni tushuntiring.
   
3. 
   topshiriq. She’rdan oltita bir ma’noli so‘zlami ko‘chirib yozing. Nima uchun ulami bir ma’noli deb olyapsiz?
   
4. 
   topshiriq. She’rdagi qish der, kumush qor so‘zlar birikmasini qanday tushunishingizni izohlang. Bu tilda qanday hodisa hisoblanadi?
   
5. 
   topshiriq. Bor,yoz, suz so‘zlari ishtirokida ikkitadan gap tuzing. Ular gaplarda shakldosh so‘zlar boiib kelsin.
   
6. 
   topshiriq. Bahor, bol, vaqt so‘zlarining ma’nodoshlarini keltiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
   
7. 
   topshiriq. She’rdagi qaysi so‘zlar bilan paronimlar hosil qilish mumkin?
   
8. 
   topshiriq. She’rdagi ko‘p ma’noli so‘zlami belgilang. Ulami qoilab, o‘z va ko‘chma ma’noni ifodalovchi so‘z birikmalari hosil qiling.
   
9. 
   topshiriq. Uyda biror-bir she’mi yuqoridagidek tartibda tahlil qiling.
   

171-darsda nazorat diktanti o‘tkaziladi.

172-dars. 0‘ZBEK TILI LEKSIKASINING BOYISH MANBALARI

1. 
   topshiriq. Quyidagi matnni o‘qing.
   

TILNING BOYISH YO‘LLARI

Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi tushunchalar vujudga keldi.

Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki imkoniyatlari: a) shevalardan so‘z


182


Qish der:-Kumush qorim bor, Qorboboyasang!

- Gulim ko‘rkam, - der bahor, - Guldasta yasang!

Yoz der: - Suvim beg‘ubor,

Suz baliq misol!





olish; b) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi. Ba’zan yangi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan ham ifodalanadi. Bunday so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi.

Shuni bilingki, dunyoda boshqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash, yonbosh, chala, halol so‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani kabi, bizning tilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi tushunchalami ifodalovchi olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.

2. 
   topshiriq. Savollarga javob bering.
   

1. 
   Tilning so‘z boyligi nima uchun o‘zgaradi?
   
2. 
   Til qanday yo‘llar bilan boyiydi?
   

518. 
     mashq. Matnni o‘qing, mazmunini so‘zlab bering. Hayotda yuz berayotgan o‘zgarishlarning tilimizga ta’siri haqida mulohaza yuriting.
     

1. Bugun Toshkentda «Ekologiya va salomatlik» mavzusida o‘tkazilgan xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya o‘z ishini yakunladi.

2. 
   Chustdagi stol tennisi bo‘yicha bolalar va o‘smirlar sport maktabi mamlakatimizda ko‘pchilikka maTum. 3. Kichkintoylar sportning yengil atletika, futbol, shaxmat, akrobatika, gimnastika kabi turlari bo‘yicha bellashdilar.
   

(«Ma ’rifat»)


*520-mashq. Kundalik hayotimizda faol Ishlatilayotgan olinma so‘zlarga misollar keltiring.

521. 
     mashq. Yasovchi qo‘shimchalar hamda so‘zlar qo‘shilishidan hosil boigan yangi so‘zlarga misollar keltiring.
     
522. 
     mashq. Uyga topshiriq. 0‘qing. Olinma so‘z!arni aniqlang. Qaysi belgilariga ko‘ra olinma so‘z deb hisoblayotganingizni tushuntiring.
     

1. 
   Biznes bilan shug‘ullanish uchun ham bilim, qunt, mehnat, eng asosiysi, halollik kerak. 2.To‘g‘on tepasida elektr payvandchilar ishlayapti. (Said Ahmad) 3. Men pediatr bilan veterinarlarga qiyin desam, ba’zan terapevt ham qiyin ahvolda qolar ekan. (Abdulla Qahhor)
   

183