|
9.1. Rossiya imperiyasi tomonidan 0 ‘rta Osiyoni bosib olish uchun
istilochilik harakatlarining boshlanishi
Rossiya Imperiyasining 0 ‘rta Osiyoni bosib olish harakatlari
XVIII asr boshlaridan boshlanadi. Dastlabki harakatlar Pyotr I
zamonida, 1714-1717-yillarida boshlangan edi. Shu maqsadda 1714-yili
Preobrajinskiy polkining poruchigi knyaz Aleksandr Bekovich-
Cherkasskiy boshchiligida yuborilgan ekspeditsiya Kaspiy dengizining
sharqiy qirg'oqlarini o'rganib, Krasnovodsk qo‘ltig‘ida istehkom
qurishi, Xiva xonligiga yetib borib xonni rus fuqaroligiga o‘tishga
undashi, undan Buxoroga o‘tib Amimi ham Rossiya panohiga o‘tishga
ko‘ndirishi kerak edi. Amalda ekspeditsiya Krasnovodsk qo itig ‘ida 3 ta
istehkom qurdi. Rus askarlarining ko‘pchiligini bezgak kasalligi bilan
qirilib ketishi natijasida ekspeditsiya 1716-yili Astraxanga qaytib
ketishga majbur bo‘ldi.
1717-yilda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida yangi tuzilgan
ekspeditsiya Orol dengizining G‘arbiy sohili bo‘ylab Amudaryo orqali
Xivaga yetib, Sherg‘ozixon bilan muzokaralar olib boradi. Sherg‘ozixon
hiyla ishlatib ekspeditsiya a’zolarini qirib tashlaydi. Shunday qilib, Pyotr
1 ning 0 ‘rta Osiyoni bosib olishdagi maqsadlari uning umri davrida
amalga oshirilmaydi. Shu davrdan boshlab 0 ‘rta Osiyoga boradigan
asosiy yo‘llar bo‘y!ab harbiy qal’alar qurila boshlanib, Rossiya
Imperiyasi chegarasi xonliklarga yaqinlashib bordi. 1718-yilda Irtish
daryosi bo‘yida bunday istehqomlardan yettitasi qurib qurildi.
Rossiya Imperiyasining keyingi hukmdorlari to XIX asming
ikkinchi yarmigacha asosan o‘zining elchilarini, josus-sayohatchilarini
yuborish orqali 0 ‘rta Osiyoning tabiatini, boyliklarini, harbiy va
iqtisodiy imkoniyatlarini o‘rganishga kirishadi. Birgina Nikolay I (1825-
1855) va Aleksandr II (1855-1881) podsholigi davrida Qozog‘iston
hududlarida 103 ga yaqin harbiy qal’alar, tayanch punktlari qurildi.
10 7
1840-yilnirtg noyabrida Orenburg gubematori general-mayor
A.Perovskiy 2 ta zambarak, 40 ta arava, besh ming tuyadan iborat harbiy
qism bilan Xivaga qarshi yurish boshlaydi. Biroq, cho‘ldagi qattiq
sovuqlar, kiyim-kechak, suv yetishmasligi natijasida kasallik ko‘payadi
va bu yurish ham natijasiz tugaydi. Bundan buyon Rossiya xonliklar
bilan josuslik yoMida diplomatik va savdo aloqalarini kuchaytirishga
harakat qila boshlaydi.
Bu davrda yirik mustamlakachi davlat hisoblangan Angliya ham
0 ‘rta Osiyo hududiga qiziqish bildira boshlaydi. Angliya hukumati
Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa
uyushtirishga harakat qildi. Shu maqsadda 1825-1845- yillarda Angliya
hukumati tomonidan Hindistondagi Ost-lndiya kompaniyasi orqali bir
necha missiyalar yuborildi. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida
bo‘lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish uchun uchala xonlik bir-birlariga
yordamlashishini, kuchlami birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib,
rus qo'shinlariga qarshi kurashish uchun qo‘shin bilan yordam berishga
va’da qiladilar.
Inglizlaming
0 ‘rta
Osiyoda jiddiyroq
siyosat
yuritishiga
Afg‘oniston xalaqit berardi. Buyuk Britaniyaning 0 ‘rta Osiyoga kirish
va uni egallashga intilishi Rossiyani tashvishga soldi. U xonliklarga
bevosita chegaradosh boMganidan foydalanib, harbiy harakatlami
boshlab yubordi. Rossiya Imperiyasining 0 ‘rta Osiyoni tezroq
egallashdan asosiy maqsadlari quyidagilar edi:
1. Bu davrda Rossiya G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va AQSh dan
iqtisodiy jihatdan orqada qolayotgan edi: 1860-yili Rossiya Fransiyadan
7,2 barobar, Germaniyadan 9 barobar, Angliyadan 18 barobar kam
sanoat mahsuloti ishlab chiqarardi. Shu sababli rus tovarlari Yevropa
bozorida raqobatga bardosh bera olmas edi.
2. 1853-1856-yillardagi Qrim urushida Rossiyaning mag‘lubiyatga
uchrashi
natijasida
Bolqon
va
Kichik Osiyo
yo‘nalishida
mustamlakachilik siyosatini vaqtinchalik to‘xtatishga majbur boidi. Bu
esa mustamlaka obyekti sifatida 0 ‘rta Osiyoning ahamiyatini yanada
oshirdi. Ikkinchi tomondan, urushda Angliyaning Turkiya tomonidan
turib Rossiyaga qarshi urushganligi uchun 0 ‘rta Osiyoni bosib olish
orqali Hindiston chegaralariga yaqinlashish hamda Angliyaga siyosiy
ta’sir etish.
3» 1861-1865-yillardagi fuqarolar urushi natijasida Amerika
paxtasining Yevropa va Rossiyaga kelmay qolishi Rossiya yengil
108
to‘qimachilik sanoatini qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Natijada Rossiyaning
tajovuzkorlik harakati tezlashdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
