0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

80

---

Erksevar  Xorazm  xalqining  ozodlik  uchun  kurashida  erishgan 
g‘alabasi  natijasida,  1512-yilda  Xorazmning  mustaqilligi  tiklandi  va 
bu  mustaqil  davlat  keyinchalik  Xiva  xonligi  deb  atala  bosh]andi. 
Xiva  xonligida  shayboniylar  hukmronligi  1770-yilgacha  davom  etdi. 
Xiva  shayboniylari  Jo‘jixonning  beshinchi  o‘g ‘li  Shaybon  naslidan 
bo'lgan  Arabshoh  ibn  Po'lodning  avlodlari  bo‘lganligi  uchun  arab- 
shohiylar  deb  bam  ataladilar.
Ijtimoiy-iqtisodiy  va 
siyosiy  hayot
Movarounnahrdagi  Shayboniylar  davlati  sin- 
gari  Xiva  xonligi  ham  bir  qancha  katta- 
kichik  mulklarga  boMindi.  Xonlikda  yirik 
o‘zbek  qabilalarining  boshliqlari  amalda  mustaqil  mulk  egalariga  ay- 
landi.  Ular  xonlikning  butun  ijtimoiy-siyosiy  hayotiga  hal  etuvchi  ta’- 
sir  ko‘rsatib  keldilar.
Ayni  paytda,  ular  markaziy  hokimiyatga  bo‘ysunmaslikka,  musta- 
qillikka  intilishdi.  Bu  hoi  o‘zaro  nizolami  chuqurlashtirdi.  Buning 
ustiga,  XVI  asrning  70-yillarida  Xiva  xonligi  iqtisodiy  inqirozga  du- 
chor  bo‘ldi.  Uning  asosiy  sabablaridan  biri  -   Amudaryoning  o‘z  o‘za- 
nini  o‘zgartirib,  Oral  dengizi  yo‘nalishida  oqa  boshlagani  edi.  Bu­
ning  oqibatida  eski  o‘zan  atrofidagi  yerlar  cho!lga  aylandi.  Aholi  esa 
xonlikning  boshqa  hududlariga  ko‘chib  o‘tishga  majbur  bo‘ldi.  Bun- 
dan  tashqari,  Xiva  xonligining  XVI  asrda  ikki  marta  Buxoro  xonligi 
tomonidan  bosib  olinishi,  shuningdck,  o !zaro  qabilaviy  nizolar,  og‘ir 
soliqlar  hamda  turli  to‘lov  va  jarimalar  mamlakat  aholisini  xonavay- 
ron  qildi.  Savdo-sotiqqa  katta  putur  yetdi.
XVI  asrda 
Markaziy  Osiyoda  dastlab  tashkil  topgan  ikki 
Xiva-Buxoro 
o‘zbek  davlati  -   Buxoro  va  Xiva  xonligi  o‘rta- 
munosabatlari 
s^ a  ° ‘zaro  sovuq  munosabatlar  hukm  surdi.
Buning  asosiy  sababi  -   xonliklarning  bosqinchilik 
urushlari  hisobiga  o‘z  hududlarini  bir-birining  hisobiga  kengaytirishga 
urinishlari  bo‘lsa,  ikkinchisi,  Buxoro  va  Xiva  xonligida  hukmron  su- 
lolalarning  bir-biriga  g'anim  bo‘lib  qolgan  xonadonlarga  mansubligi 
edi.
Buxoro  xoni  Ubaydullaxon  1537-1538-yillarda  Xorazmga  hujum 
qilib,  Xiva  xonligini  bo‘ysundirdi.  Ubaydullaxon  o‘g‘li  Abdulazizni 
Xorazmga  noib  etib  tayinladi.  Biroq  bu  ahvol  uzoq  davom  etmadi. 
Erksevar  Xorazm  xalqining  ozodlik  uchun  kurashi  natijasida  matn- 
lakatning  mustaqilligi  tiklandi.  Ubaydullaxon  yuborgan  qo‘shin  esa
6 - O ‘zbekiston  tarixi,  8-sin f 
g j

---

tor-mor  keltirildi.  Abdulazizxon  Buxoroga  qochib  kelishga  majbur 
bo‘ldi.  Keyingi  hukmdorlar  davrida  ham  bu  ikki  xonlik  o‘rtasidagi 
adovat  va  g ‘animlik  to‘xtamadi.
Jumladan,  Buxoro  xoni  Abdullaxon  II  Xiva  xonligini  bir  necha  bor, 
1598-yilda  esa  uzil-kesil  bo‘ysundirdi.  Biroq  shu  yilda  Abdullaxon 
II ning  vafotidan  keyin  Buxoro  xonligida  boshlangan  o'zaro  toj-u 
taxt  uchun  kurashlar  oqibatida  Xiva  xonligi  yana  mustaqil  davlatga 
aylandi.