0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

Maxmur  va  Gulxaniy
142

---

Xalqini  ко ‘rsang  agar,  о 'lasi-yu,  qoq-u  xarob, 
Ochligidart  egilib,  qomati  misli  kamalak.
Bori  y o ‘q  uylarini,  banda,  bayon  gar  qilsam,
Bir  katak,  ikki  кара,  uch  olachuq,  to'rt  katalak.
0 ‘zbek  mumtoz  adabiyotining  tanqidiy  yo‘nalishini  rivojlantirgan 
Maxmur  merosi  keyingi  davrdagi  qalam  ahlining  hajvgo‘ylik  ijodiga 
samarali  ta’sir  ko‘rsatdi.  Bu  davr  adabiyotining  yana  bir  yirik  na- 
moyandasi  Gnlxaniy  (Muhammad  Sharif)  edi.  U  1770-yilda  hozirgi 
Tojikistonning  Tavildara  tumanida  tug‘ilgan.  Boshlang‘ich  ta ’limni 
qishlog‘ida  oldi.  Muhtojlik  oqibatida  Namanganga  kelib  mardikorlik 
qildi.  Keyinchalik  esa  Qo!qonda  istiqomat  qildi.  Bu  yerda  hammomda 
go‘lax  (o‘t  yoquvchi)  bo'lib  ishladi.  Shu  boisdan  „Gulxaniy“  taxallusi 
bilan  ijod  qilgan.
Gulxaniy  birinchi  bo‘lib  o‘zbek  adabiyotida  poeziyaga  masalni 
mustaqil  janr  sifatida  kiritgan  ijodkor.  Gulxaniyning  butun  sharq  ada­
biyotida  mashhur  hisoblangan  asari  „ZarbulmasaV'dir.
Asardagi  „Maymun  va  Najjor“,  „Tuya  bilan  B o ‘taloq“,  „Toshbaqa 
bilan  Chayon“  kabi  masallari  chuqur  axloqiy-ta’limiy  ahamiyatga 
ega.  Asardagi  Yapaloqqush  va  Boyo‘g‘li,  Ko‘rqush  va  Hudhud,  Ku- 
lonkir  Sulton  va  Malik  Shohinlarning  obrazlari  orqali  o‘sha  davr  ja- 
miyatidagi  illatlarni,  hukmron  tabaqalarning  xalqqa  o ‘tkazgan  jabr- 
zulmlarini,  xalqning  og‘ir  turmush  sharoitini  haqqoniy  tarzda  katta 
badiiy  mahorat  bilan  ochib  berdi.
Qo‘qon  adabiy  muhitini  Jahon  otin  (taxallusi  Uvay- 
siy,  1779-1845)  va  Mohlaroyim  (taxallusi  Nodira) 
lar  ijodisiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Uvaysiy  oilasi  o‘z  davrining  il- 
g‘or  va  ma’rifatli  oilalaridan  edi.  Otasi  ham  o‘zbek,  ham  tojik  tilida 
qalam  tebratgan.  Oiladagi  muhit  Uvaysiyda  ijod  qobiliyatini  yuzaga 
chiqardi.  Uvaysiy  Navoiy,  Lutfiy,  Bobur,  Fuzuliy  va  Jomiy  ijodlarini 
qunt  bilan  o‘rgandi.
Amir  Umarxon  Marg‘ilon  hokimi  bo‘lib  turgan  yillarda  Uvaysiy  el 
orasida  tanilgan  shoira  edi.  Undagi  shoiralik  iste’dodi  Umarxonning 
xotini  Nodirani  o‘ziga  rom  etdi.  Umarxon  Qo‘qon  taxtiga  o ‘tirgach. 
Uvaysiy  Qo‘qonga  taklif  etildi  va  bu  yerda  u  juda  ko‘p  yoshlarga 
murabbiylik  qildi.  Nodira  bilan  ijodiy  hamkorligi  qaror  topdi.  Uning 
ijodi  xalqparvarligi  bilan  ajralib  turadi.  Manbalarda  ta’kidlanishicha,