0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

Xonlikda  davlat 
Q°  4on  xonligi  ham  Buxoro  amirligi  va  Xiva 
boshqaruvi 
xonligi  kabi  davlat  tuzumiga  ko‘ra  mutlaq  mo- 
narxiya  edi.  Cheklanmagan  huquqqa  ega  bo‘lgan 
xon  davlatni  hukmron  minglar  urug‘i,  shuningdek,  boshqa  qabilalaming 
nufuzli  tabaqalari,  yuqori  mansablarga  tayinlangan  davlat  amaldorlari, 
ruhoniylar  va  harbiylarga  tayanib  boshqargan.
Buxoro  amirligidan  farqli  o‘laroq  Qo‘qon  xonligida  harbiy  lavozim 
egalarining,  ayniqsa,  qo‘shin  Bosh  qo‘mondoni  -   mingboshimng  nufu- 
zi  nihoyatda  yuqori  bo‘lgan.  Mingboshi  nafaqat  qo‘shinning  Bosh
126

---

qo4mondoni,  ayni  paytda,  Bosh  vazir  ham  hisoblangan.  Butun  ijro 
etuvchi  hokimiyat  uning  qo‘lida  to‘plangan.
Bundan  tashqari,  har  bir  ma’muriy  birlik  harbiy  okrug  ham  sa- 
nalardi  va  hokimlar  harbiy  kuchlarning  qo‘mondonlari  ham  edilar. 
Harbiy  okrug  hududida  yashovchi  barcha  urug‘lar  hamda  ko‘chmanchi 
qabila  a’zolari  yashash  joyi  yoki  manzili  bo‘yicha  okrugda  yuritilgan 
ro‘yxatga  yozib  qo‘yilardi.  Ro‘yxatga  olinganlar  xonning  birinchi 
chaqirig‘idayoq  belgilangan  joyga  yetib  kelishi  shart  edi.  Bu  tartib 
xonga  agar  zarurat  taqozo  etsa  60  mingga  yaqin  askarni  va  oziq- 
ovqat  ortilgan  12  ming  aravani  tezda  yig‘a  olish  imkonini  berardi.
Mahalliy  hokimlar  amaldorlarni,  soliq  tushumini  kuzatib  boruvchi 
nazoratchilarni  tayinlardi.  Soliqlar  miqdorini  tasdiqlardi  va  moliya 
ishlarini  boshqarardi.  Shu  bilan  birga,  yuqorida  aytilganidek,  qo‘shinga 
qo‘mondonlik  ham  qilardilar.
Qo‘qon,  Toshkent,  Marg‘ilon,  Shojixon,  Andijon.  Baliqchi.  Chor- 
toq,  Koson  bekliklari  yirik  okruglar  bo‘lib,  ular  orasida  Toshkent 
eng  muhim  o‘rin  tutgan.  Shuning  uchuo  ham  xon  Toshkentga  o4z 
qarindoshlariiii  yoki  eng  ishonchli  kishilarini  hokim  etib  tayinlagan.
Qo‘qon  xonligida  davlat  boshqaruvining  o4ziga  xos  yana  bir  xu- 
susiyati  shunda  ediki,  markaziy  hokimiyat  mamlakatda  barqarorlikni 
saqlash  uchun  o‘troq  va  ko‘chmanchi  turli  urug4  va  qabilalar  o‘rtasida 
manfaatlar  muvozanatini  hisobga  olishga  majbur  edi.  Umarxon  va 
Madalixonlar  bu  omilni  eng  ko‘p  darajada  hisobga  olgan  hukmdorlar 
edi.
Qo‘qon  xonligi  Buxoroga  qaramlikdan  ko4chmanchi  qipchoq  va 
qirg‘iz  qabilalari  yordamida  ozod  etilgach,  ular  xonlik  siyosiy  hayo- 
tida  yetakchi  mavqega  da’vo  qila  boshladilar  va  bunga  erishdilar. 
Ularga  xonlik  taxti  kerak  emas  edi.  Aksincha,  ular  uchun  taxtda 
minglaming  balog‘atga  yetmagan  vakilini  o'tqazish  muhim  edi. 
Chunki  shunday  qilinsa,  ular  regentlikni  qo‘lga  kiritgan  bo‘lardilar. 
Regentlik  ularga  xonlikni  istagan  yo‘sinlarida  boshqarish  imkonini 
berardi.  Avvalgi  mavzuda  bilib  olganingizdek,  amalda  shunday  bo4ldi 
ham.
Qipchoq  va  qirg‘iz  qabilalarining  ayrim  yetakchilari  madrasa  ilmi 
nima  ekanligini  u  yerda  o4qigachgina  tushunib  yetgan  edi,  xolos. 
Ulardan  biri,  keyinchalik  xonlikda  qo‘shin  qo‘mondoni  lavozimini
127

---

egallagan  qipchoq  qabilasidan  bo‘lgan  Aliquli  „Diniy  ta’lim  menga 
o‘zimni  tanitdi11,  deb  tan  olganligi  tarixiy  kitoblarda  qayd  etilgan.
Xonlik  hayotining  yana  bir  o‘ziga  xos  jihati  -   bn  davlat  ishlarida 
ruhoniylarning  ta’siri  Buxoro  amirligidagidek  sezilarli  darajada  bo‘l- 
maganligi  edi.
. 
. 
Xonlikda  boshqa  o‘zbek  davlatlari  kabi  man-