0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

11-§.  Buxoro  xonligida  ijtimoiy-iqtisodiy  hayot
Yer  e  ali  i 
Shayboniylar  Movarounnahrga  yangi  ishlab  chi-
munosabatlari 
qarish  munosabatlarini  olib  kelgani  yo‘q.  Aksin- 
cha,  temuriylar  davrida  shakllangan  ijtimoiy  mu- 
nosabatLami  qabul  qildilar  va  unga  moslashdilar.
Xonlikda  barcha  yerlar  davlat  mulki  edi.  Bu  mulk  mamlakai  pod- 
shoh  yoki  mamlakai  sulton  deb  atalgan.  Yemi  tasarruf  etish  xonning 
ixtiyorida  edi.  Xon  davlat  yerlarini  mulki  xos,  mulki  xolis  (mulki 
hur),  mulk  va  vaqf yerlari  shaklida  taqsimlagan.
Bevosita  shaxsan  xonning  o ‘ziga  tegishli  yerlar  mulki  xos  deb 
atalgan.  Bu  yerdan  olingan  daromad  xonning  xarajatlariga  hamda 
vaqflarga  xayr-ehson  uchun  sarflangan.
Mulki  xolis  davlatdan  yer  sotib  olish  orqali  qaror  topgan.  Biroq 
bu  oson  emas  edi.  Chunki  shartga  ko‘ra,  davlatdan  yer  sotib  olgan 
kishi  shu  yeming  2/3  qismini  davlat  ixtiyorida  qoldirgan.  0 ‘ziga  qol- 
gan  1/3  qism  yer  uning  mulki  hisoblangan  va  davlatga  soliq  to‘- 
lashdan  ozod  etilgan.
Mulk  yer  esa  suyurg'ol  va  tanho  shaklida  belgilangan.  Chunonchi, 
Muhammad  Shayboniyxon  temuriylarga,  temuriylar  davri  amaldorlariga 
qarashli  barcha  yerlarni  musodara  qildi.  Ularni  faqat  o‘z  sulolasi  va- 
killariga  bo‘lib  berdi.
Yer  egaligining  suyurg'ol  shakli  dastlab  xonga  uning  egalarini 
itoatda  tutib  turishning  kuchli  vositasi  bo'lib  xizmat  qildi.  Muhammad 
Shayboniyxon  istagan  vaqtda  viloyat  hokimlarining  o'mini  almashtira 
olardi.  Markaziy  hokimiyatga  ozgina  itoatsizlik  qilgan  suyurg'ol  ega- 
sini  bunday  huquqdan  mahrum  qilardi.  Vaqtlar  o‘tishi  bilan  suyur- 
g‘olning  otadan  bolaga  meros  bo‘lib  o'tishi  belgilandi.
1512-yilda  shayboniylar  Movarounnahrni  ikkinchi  marta  egallagach, 
shayboniy  sultonlar  mamlakat  viloyatlarini  qayta  taqsimlashni  shaybo- 
niylarning  eng  nufuzli  vakili  Jonibek  Sultonga  topshirdilar.  Uning 
ra’yiga  ko‘ra,  Samarqand  Ко‘chkunchixonga,  Toshkent  viloyati  Su- 
yunchxo‘jaga,  Buxoro  va  uning  atroflari  Ubaydulla  Sultonga  meros 
mulk  qilib  berildi.  Miyonqol  viloyati  Jonibek  Sultonning  o ‘ziga  tegdi.
Hududlarning  yaqin  qarindoshlariga  bo‘lib  berilishi  mamlakatda 
yagona  sulola  oila  hukmronligini  ta’minladi.  Yurt  egalari  o‘z  hudu-
3 4

---

didagi  qo‘shinga  ham  qo‘mondonlik  qilardilar.  Binobarin,  qo‘shio 
ham,  oliy  harbiy  lavozimlar  ham  sulola  vakillari  qo‘lida  to‘plandi. 
Lekin  suyurg‘ol  mulklar  bora-bora  markaziy  hokimiyatdaa  mustaqil 
bo‘lishga  intiluvchi  kuchlarning  kuchayishiga  sabab  bo‘ldi.  Vaqtlar 
o'tishi  bilan  esa  ular  xonga  ham  bo‘ysunmay  qo‘ydilar.  Shayboniylar 
davrida  mulk  egaligining  ikkinchi  shakli  -   tanho  ham  qaror  topdi. 
Shayboniylargacha  mavjud  bo‘lgan  yer  egaligining  iqto  turi  yangicha 
nom  — tanho  (tanaxo)  nomi  bilan  saqlab  qolindi.  U  davlat  arboblariga, 
harbiylarga,  shuningdek,  kichik  davlat  amaldorlariga  davlat  oldidagi 
sodiq  xizmatlari  uchun  berildi.
Tanho  yer  olganlar  tanhodorlar  deb  atalgan.  Tanhoning  hajmi, 
tanhodoming  xizmatiga  yarasha  bir  necha  xonadondan  yoki  bir  necha 
qishloqdan  iborat  boTgan.  Tanhoga  faqat  ekin  ekiladigan  yer  emas, 
balki  tanho  hududida  joylashgan  tegirmon  va  moyjuvozlardan  kela- 
digan  daromadlar  ham  qo‘shib  berilgan.  Shu  tariqa,  yer  egalarining 
yangi  qatlami  shakllandi.  Biroq  tanho  tanhodoming  xususiy  mulki 
hisoblanmagan.  Tanhodor  davlat  xizmatidan  ketganida  yoki  vafot  et- 
ganida  tanho  yerlari  boshqa  davlat  xizmatchisiga  berilgan.
Shayboniylar  davrida  vaqf  yer-mulkining 
hajmi  tobora  ortib  bordi.
Yerlaming  turli  shakllarga  boTinishi  be- 
vosita  davlat  xazinasiga  tushadigan  soliq  daromadlarining  kamayishiga 
olib  kela  boshladi.  Soliq  tushumining  kamayishi  shayboniylami  qishloq 
xo‘jaligini  rivojlantirish  uchun  qator  chora-tadbirlar  ko‘rishga  majbur 
qildi.  Soliqlar  ogTrligidan  va  mulkdorlar  jabr-zulmidan,  shuningdek, 
mamlakat  ichkarisidagi  notinchlikdan  o‘zlari  yashab  kelgan  joylardan 
qochib  ketgan  dehqonlar  va  mayda  yer-mulk  egalari  topib  kelindi 
hamda  yerlari  qaytarib  berildi.  Yemi  ishlab  chiqarishga  kiritishda 
ularga  davlat  tomonidan  yordam  berildi.
Muhammad  Shayboniyxon  xonlik  iqtisodiyotini  tartibga  solish  va 
savdoni  rivojlantirish  maqsadida  1507-yilda  pul  islohoti  ham  o‘t- 
kazdi.  Unga  ko‘ra,  to  shu  vaqtgacha  muomalada  boTgan  turli  oT- 
cham  va  og‘irlikdagi  tangalar  o‘rniga  vazni  bir  xil  -   5,2  gramm 
boTgan  yangi  kumush  va  mis  tanga  zarb  qilindi.  Temuriylar  davrida 
bitta  kumush  tanganing  ogTrligi  4,8  gramm  bo Tib,  uning  qiymati 
oltita  mis  tangaga  teng  edi.  Islohotdan  keyin  5,2  grammli  kumush 
tanganing  qiymati  24  ta  mis  tangaga  teng  boTdi.  Bu  islohot,  ayni