0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

Qozog'istonda  sug'urta  nazorati  bevosita  Qozog'iston  RespubUkast  M\\W\

 

bankining  bank  va  sug'urta 

nazorati  Departamenti  tomonidan 

arnalga 

oshiriladi

 

Qozog'iston  sug'urta  bozorida  bugungi  kunda  yigirmaga  yaqin  sug'urta  broken 

faoliyat  ko'rsatmoqda.  Bugungi  kunda ular G'arb tajribasidan  farqli  ravishda sug'urta 

shartnomasining  summasiga  qarab  komission  haqni  sug'urta  kompaniyalaridan 

olishmoqda. *

 9

Elektron manbaa: http:  // m vw .panmatToskin.ru 

Elektronmanbaa;http:  // w w w .revolution.allbest.ru

CTpaxoBue 

areHTLi: 

cneim ^nKa 

neaTeabHOCTH, 

npasoBaa 

0CH0Ba"OHHaHC0Baa 

ra3e-ra*', 2016 

h

,  4 5 -

co h

. 

Elektron manbaa: http:  //  w w w .revolution.allbest.ru

9'Elektronmanbaa:http:  // www.dedal.ua

93

---

Miqdor jihatidan  sug'urta  brokeri  sug'urta  kompaniyasiga  10-15  %  mijozlami 

olib kelsada, hajm jihatidan esa bu ko'rsatkich sug'urta portfelining 40-50% ni  tashkil 

etadi.  Ular  asosan  brokerlar  orqali  sug'urta  shartnomalarini  tuzadigan  yirik  \alqaro 

kompaniyalar va neft bilan ishlaydigan tashkilotlar bilan hamkorlikda ishlaydilar92.

Sug‘urta  vositachilari  faoliyatini  tartibga  solishni  yuqori  rivojlangan  tizimi 

Buyuk  Britaniyada  tashkil  topgan.  U  yerda  sug'urta  nazorati  organiga  murojaat 

qiluvchi  har  bir  sug'urtalovchi  jalb  etilishi  mumkin  boigan  sug‘urta  vositachilarini 

aniqlovchi  hujjatlami  va  ular  bilan  tuziladigan  shartnomalarni  loyixalarini  taqdim 

etadi.  Sug'urta  kompaniyalarining  sug'urta  vositachilari  bilan  bo'lgan  keyingi 

munosabatlari uning moliyaviy hisobotlarida aks ettiriladi.

Buyuk  Britaniyada  sug'urta  brokerlari  faoliyatini  nazorat  qilishni  murakkab 

tizimi  amal  qiladi.  chunki  bu  davlatda  ular  sug'urta  bozorining  asosiy  subyckti 

hisoblanadi.  Tarixdan  sug'urta  brokerligi  instituti  dengiz  sug'urtasidan  boshqa 

tarmoqlarga  o'tib  kelgan,  bugungi  kunda  aksariyat  sug'urta  turlari  bo'yicha  yuridik 

shaxs  maqomiga  ega  bo'lgan  brokerlar  orqali  sug'urta  xizmatlarining  ko'p  qismi 

sotilishi kuzatilmoqda

Xususan,  Lloyd  korporatsiyasi  faqat  sug'urta  brokerlari  orqali  ishlaydi.  Buyuk 

Britaniyada sug'urta brokerlari  boshqa  mamlakatlardan  ancha  farqli  ravishda  hayotni 

sug'urta qilish  bozorida keng namoyon  bo'lgan.

Buyuk  Britanivalik  sug'urta  brokerlari  har  yili  yangidan  ro'yxatdan  o'tib. 

litsenziyalarini  yangilaydilar.  Bu yerda  1977 yilda tashkil  etilgan  sug'urta brokerlarini 

ro'yxatdan  o'tkazuvchi  kengash  faoliyat  ko'rsatib  keladi.  Davlat  ushbu  kengashga 

sug'urta  brokerlarini  reestrini  yuritish  va  ro'yxatdan  o'tkazish  funksiyalarini  bcrgan. 

Bundan  tashqari  brokerlik  faoliyatini  nazorat  qilishda  brokerlik  faoliyatining 

standartlari  va  me’yorlarini  ishlab  chiquvchi.  o'qitiIishida  ishtirok  etuvchi  va 

malakalarini  tekshirishda  ishtirok  etuvchi  o'z-o'zini  boshqaruvchi  va  jamoat 

tashkilotlari ishtirok etadilar.

Buyuk Britaniyada sug'urtalanuvchilami  huquqlari  himoya qilinishi  maqsadida 

boshqa  davlatlarda  mavjud  bo'lmagan  talablar  mavjud.  Sug'urta  brokerlari  sug'urta 

kompaniyalari  singari  auditorlik  tekshiruvidan  o'tishlari  shartligi  talabi  qo'yilgan. 

Qolaversa,  sug'urta  brokeri  o'zining  kasbiy  javobgarligini  sug'urta  qilishi  shart. 

Sug'urtalovchining 

bankrotligi 

holatlarida 

uning 

sug'urtalanuvchi 

oldidagi 

majburiyatlarini bir qismi  sug'urta brokeri ajratmalari hisobidan to'lanadi.

Bundan tashqari sug'urta brokerlarini  ro'yxatdan o'tkazuvchi  kengash  tarkibida 

surishtiruv  qo'mitasi  va  tartib  intizom  qo'mitalari  faoliyat  ko'rsatadi.  Ular  sug'urta 

brokerlari  tomonidan  mijozlaming  huquqlari  buzilishi  holatlarini  aniqlaydilar  va 

aniqlangan holatlar bo'yicha vositachilik  faoliyatini amalga oshirishni  ta’qiqlashgacha 

bo'lgan choralar ko'rishga vakolatli hisoblanadi93.

AQSHda  sug'urta  polislarini  sotuvchi  yirik  sug'urta  agentliklari  ancha 

mustaqillikka  ega  bo'lib,  sug'urta  bozorida  maMum  kuchga  ega.  Sug'urta  faoliyatini, 

xususan,  sug'urta  vositachiligini  tartibga  solish  shtatlar  miqyosida  amalga  oshiriladi.

92

  B  Ka-iaDKH,  Koppecnon/ieHT «3KcnepT Ka3axCTaH»,  3neKTpoHMHf«5a:http:  // w w \v .in su r-in fo -ru /p ress/2 5 5  12/

93 

>KHjncHHa 

M. 

rocy^apcTBeHHoe 

peryjmpoBaHHe 

neaTejibHOCTH 

CTpaxoBbix 

areHTOB 

h

 

6poKepoB 

(MeJfcayHapo/tHLiH 

oiilit

).  OnHaHCOBaa  ra3era.  PernoHa^bHbiH BbmycK.  2000 

hhji

 2 -

coh

.  12  6.

94

---

AQSHda  suu'urta  agentlari  faqat  bitta  sug'urta  kompaniyasida  hamda  birdaniga  bir 

nechta sug'urta kompaniyalari xizmatlarini solish bilan shug'ullanishlari mumkin.

Sug'urta  agenti  bo'lib  ishlash.  talabgordan  nafaqat  sug'urta  sohasida  bilimga 

ega bo'lishi,  balki inson psixologiyasidan ham xabardor bo'lishi talab ctiladi.  Sug'urta 

agentlarini  o'qitilishi  1-6  oy  davomida  biznes  maktablarida  sirtqi  va  kunduzgi 

shakllarda  olib  boriladi.  AQSHda  sug'urta  agenti  kasbiga  o'qitish  sug'urta 

kompaniyalari  tomonidan  tashkil  etilgan  va  moliyalashtiriladigan  bir  qator  kollejlar 

tomonidan  amalga  oshiriladi.  Rossiyada  sug'urta  agentini  o'qitish  sug'urta 

kompaniyalari  tomonidan  tashkillashtirilgan  maxsus  kurslarda  yoki  maktablarda 

amalga oshiriladi94 9

5

.

Bora-bora 

sug'urta 

vositachilari 

faoliyati 

mill iy 

sug'urta 

bozorlari 

chegaralaridan  chiqib.  xalqaro  tusga  ega  bo'ldi  (misol  uchun  Lloyd  brokerlari  butun 

dunyo bo'ylab  ish yuritadilar).  Shundan  kelib chiqib.  sug'urta vositachilari  faolivatini 

tartibga  soluvchi  xalqaro  tashkilotini  tuzish  zaruriyati  yuzaga  kelgan  va  1937  yili 

sug'urta vositachilarining xalqaro uyushmasi tashkil etilgan (BIPAR).

Uning  tarkibiga  professional  sug'urta  vositachilari  milliy  uyushmalari  kiradi. 

BIPARning  shtab-kvartirasi  Parijda.  doimiy  faoliyat  olib  boruvchi  kotibiyati 

Bryusselda  joylashgan.  Uning  asosiy  vazifalari  —  sug'urta  vositachilari  mill iy 

uyushmalarini  rivojlantirishda ko'maklashish.  faoliyatlarini  uyg'unlashtirish,  sug'urta 

qonunchiligini  ishlab  chiqishda  ishtirok  etish,  xalqaro  munosabatlarda  sug'urta 

vositachilariga yordam berishdan iborat.

Bugungi  kunda  BIPARda  butun  dunyo  bo'yicha  faoliyat  olib  boruvchi  yaqin 

250  mingdan  ziyod  professional  sug'urta  vositachilari  va  vositachilik  tashkilotlarini 

birlashtiradigan  32  ta  mamlakatdan  50  ta milliy  uyushma  ishtirok  etadi.  Sobiq  SSSR 

dan  BIPARda  faqat  Ukraina  ishtirok  etmoqda  (Ukraina  professional  sug'urta 

vositachilari  uyushmasi  BIPARga  1998 yildaqabul qilingan).

Buvuk  Britaniyaniyaning  1977  vilda  qabul  qilingan  sug'urta  brokerlari 

to'g'risidagi  qonuni  (Insurance  Brokers  Act,  1977)  asosida  sug'urta  brokerlarini 

registratsiya  kengashi  (Insurance  Brokers  Registration  Council.  IBRC)  tuzilgan 

bo'lib,  unga  Angliya  sug'urta  bozorida  faoliyat  ko'rsatayotgan  sug'urta  brokerlariga 

nisbatan  nazorat  va  boshqaruv  lunksiyalari  berilgan.  Qolaversa,  IBRC  sug'urta 

brokerlarining  davlat  reestrini  yurituvchi  tashkilotdir.  IBRC  reestriga  kiritilmagan 

sug'urta  brokerlarining  faoliyati  barcha  kelib  chiquvchi  sabablar  bilan  birga 

noqonuniy hisoblanadi.

Agar  brokeming  sug'urta  polislarini  sotish  natijasida  olgan  komissiya  haqlari 

ma’Ium  belgilangan  miqdordan  oshadigan  bo'lsa,  u  milliy  o'zini  o'zi  boshqaruvchi 

tashkilot  -   Brokerlar,  menejerlar  va  moliya  vositachilarining  boshqaruvchi 

asossiatsiyasiga  (Financial  Intermediaries,  Managers  and  Brokers  Regulatory 

Association, FIMBRA)  a’zo bo'lib kirishi lozim.

1819  yilda  Buyuk  Britaniyada  aktuariylar  faoliyatini  tartibga  soluvchi  ilk 

qonun  hujjati  qabul  qilingan.  Birinchi  professional  aktuariylar  uyushmasi,  ya'ni 

aktuariylar  instituti  London  shahrida  1848  yili  tashkil  etilgan.  1856  yili  esa 

Shotlandiyaning  universitetida  aktuariylar  fakulteti  tashkil  topgan.  1895  yilda 

Bryusselda aktuariylaming birinchi  xalqaro kongressi bo'lib o'tgan va bu kongressda

^ O rp a x o B o fi  a re n r (npcxJjeccm O , 

3

.ieKrpoHMaHoa: http:  //  w w w .w ik ip e d ia.n l

9 5

---

Xalqaro  aktuariylar  uyushmasi  tashkil  etilgan.  Bugungi  kunda  bu  uyushma  40  ta 

uyushmani birlashtiradi9'.

Yevropa  malakatlarida  aktuariy  slatusini  olish  uchun  18ta  fan  (predmet) 

bo‘yicha  imtihon topshirish  kerak  (yozma  ravishda).  Buning  oldida bcsh  yillik  o'qish 

ham  mavjud  bo‘lib,  aktuarlik  tajribasiga  ham  ega  boMish  lozimdir.  AQSHning 

aktuarlar jamiyati  (SoA) da esa  12 ta imtihon topshirilishi talab etiladi.

Professional  aktuariylar  uyushmalari  ushbu  kasbga  ega  bo'lish  uchun  ma'lum 

talablar  va  imtihonlar  ro‘yxatini  joriy  etadilar.  Ulaming  o‘zlari  ushbu  imtihonlarni 

o'tkazadilar.  Aktuariylikka  universitetda  o'qish  mumkin. 

lekin  professional 

tashkilotning  teng  huquqli  a’zosi  bo'lish  uchun  qo'shimcha  ravishda  assotsiatsiyaga 

imtihon  topshirish  lozim  bo'ladi.  Bir  qator  malakatlar  -   Italiva,  Finlyandiya  va 

Gretsiyada  -  malaka  imtihonlari  davlat  nazoratida  turadi.  Avstriya.  Ispaniya.  Daniya 

va Portugaliyada -  aktuar ta’limga  ega  boiganlik  haqidagi  universitet  diplomiga  ega 

bo‘lishni o‘zi kifoyadir96.

Bugungi  kunda Xalqaro  tajribada  aktuariy deb. oliv  o'quv  bilim  vurtida  kerakli 

tayyorgarlikdan  o‘tib,  ma’lum  imtihonlarni  topshirgan  va u  yoki  bu  milliy  aktuariylar 

tashkilotiga  (misol  uchun  Yaponiya.  Avstraliya  va  Buyuk  Britaniyada  Akutariylar 

Institutiga,  Kanada,  Germaniya va AQSHda Aktuariylar Jamiyatiga.  Daniya  Fransiya 

va Finlyandiyada Aktuariylar Uyushmasiga) a'zo bo‘lgan shaxslar tan olinadi97.

AQSFlda zarar bo‘yicha ekspertlami  ikki xili  mavjud:  biri  (mustaqil  adjasterlar) 

sug‘urta  kompaniyalariga  xizmat  ko'rsatsa.  boshqasi  (jamoat  adjasterlari  yoki  zarar 

bo‘yicha  adjaster)  sug‘urtalanuvchilarga  xizmat  ko‘rsatadi.  Adjasterlaming  bunday 

xilma-xilligi  Kanadada ham mavjud98.

95

96

97

98

H.K

otjio

6

obckhh

,  AirryapHH 

bhobb

 aKTyam>Kbi,  "3KOHOMnqecKHe cTpaTentH", 2004 

h

.  2-

coh

,  68-71  6.

H.K

otjio

6

obckhh

, AKT>-apnH BHOBb aiayajibHbi,  "3KOHOMiiHecKHe  cipaTeraH", 2014 

h

.  2-

coh

,  68-71 

ct

. 

FJddrrm manhaa: http:  // www.actuaries.ru.

ripoc^eccHa KOTopofi HeT.  Elektrcaimanbaa: http: // www,  sluchav.ru

96

---