0 ‘zb e k ist o n r espu b lik a si ol1y va o rta m axsus ta’l im vazirligi

4 - o ‘quvchi: 
0 ‘z b ek isto n d a   1980-yilda  173  m ing  628 
ta ,  1989-yilda  200  m in g   661  ta ,  1996-yilda  171  m ing  700 
ta  n ik o h   qayd  etilgan  b o ‘lsa,  2000-yilda  168  m ing   900 
n ik o h   r o ‘yxatga  o lin g a n .  B u n d a   q ish lo q la rd a   s h a h a rla - 
rimizdagiga  nisbatan  salkam   2  baravar ortiq  yoshlar  n ik o h ­
d a n   o ‘tishgani  m a ’lum.
O ila  ikki  u s tu n d a n   iborat:  birinchisi  —  iqtisod,  ikkin- 
chisi  —  m a ’naviyat.  O ilani  shu  ikki  u s tu n d a n   birisiz tasav- 
v u r   e tib   b o ‘l m a y d i .  L e k in   i q t i s o d d a   i m k o n i y a t d a n ,  
m a ’naviyatda  sh aro itd an   kelib  c h iq m o q   kerak.  S h u n d a   oila 
m u sta h k am   q o ‘rg‘o nga  aylanadi.  «Eng  d o ‘zaxi  ayol  —  eri- 
ning  im koniyati  darajasidan  ortiq  talab  etuvchi  ayoldir»,  — 
deb  uqtiriladi  m u b o ra k   hadislarda.
O ila  tu t i s h d a   m a ’n a v iy a tn in g   s h a ro it  ta q o z o   e tg an  
to m o n la ri  borki,  bu  h a q d a   a llom alarim iz  eslatib  o ‘tishgan. 
B e r u n iy   o ila   q u r a y o t g a n   q iz la rg a   o t a - o n a n i n g   p a n d -  
n a s ih a tla r in i  k e ltirib ,  o ila d a g i  t i n c h - t o t u v l i k   k o ‘p ro q  
ay o lla r  z im m a sig a   tu s h ish in i  t a ’kidlab  s h u n d a y   yozadi: 
«Ey  qizim!  Sen   o ‘rg a n g a n   u y in g d a n   ketib,  n o ta n is h   x o - 
n a d o n g a   tu s h m o q d a s a n .  Sen   b o ‘lajak  ku yo ving ning   h a m -  
m a   x is la tla rin i  b ilm a y s a n .  Sen  y e r  b o ‘l,  u  esa  o s m o n  
b o ‘ladi.  D e m a k ,  sen  u  b ilan   s h u n d a y   y o ‘l  tu tk i,  u n in g  
o ld id a   y er  kabi  k a m ta r   b o ‘lsang,  u  o s m o n   kabi  oliyjan ob
217

---

b o ‘ladi.  O sm on  shifobaxsh  y om g‘iri  bilan  yem i  k o ‘kartirgani 
kabi  u  h a m   o ‘z  m e h r-u   shafqati  ila  seni  xushnud  etadi. 
Ering sendan  faqat  yum shoq  va  shirin  so‘zlar eshitsin,  yara- 
maydigan  va  eski  libosda  yoki  sochlaring  tartibga  solinm a- 
gan  holda  u ning   oldida  o ‘tirma.  Q izim ,  kuyovingdan  kuchi 
yetm agan  va  sotib  olishga  qudrati  yetm agan  narsalarni  t a ­
lab  q ilm a ..B u n d a y   qilsang  orada  totuvlik  y o ‘qoladi,  turli 
xil janjallar paydo  b o ‘ladi.  Qizim,  rashk qilishdan  saqlangin, 
chunki  u  ajralib  ketishning  kalitidir.  Eringga  hadeb  gina  qi- 
laverishni  m a n   etam an.  Yaxshisi,  sen  u  bilan  x u s h m u o m a - 
lada,  shirin s o ‘zli  b o ‘lgin,  bu  ishing  h ar qanday sehr-u jo d u - 
dan  yaxshidir.  0 ‘zingga  x u shbo ‘y  narsalar  bilan  o ro   bergil. 
Pokizalik  ham ish a  y o ‘ldoshing  boNsin».
82  yoshli  Lev  T olstoy  1910-yil  o k ta b r  oy ining  qorli, 
sov u q   tu n la r id a n   b irid a   injiq  a y o lid a n   (ayoli  b oy likk a 
berilgan  edi)  q u tulish  m a q sa d id a   uyini  ta rk   etib,  boshi 
o q q a n   to m o n g a   j o ‘naydi.  O ra d a n   o ‘n  bir  kun   o ‘tg a ch , 
kich kinagina  te m ir y o ‘l  stansiyasida  o ‘pka  sham o llash id a n  
vafot  etgan  y o z u v ch in in g   s o ‘nggi  s o ‘zi  shu  b o ‘ldi:  «Xo- 
tin im ni  yonim ga  y o ‘latmanglar».  « B em a ’ni  injiqlik  —  zahri 
qotil»,  deydi  —  Deyl  K arnegi.  «Oqila  rafiqam!  A gar  ering 
yoningda  b o ‘lishini  istasang,  shuning   payiga  tushginki,  toki 
u  h e c h   yerd a  sening  huzurin gd ag i  kabi  r o h a t-f a ro g ‘at  va 
m u lo y im lik k a   d u c h   k e lm a sin » ,—  d e b   y o z g a n id a   b u y u k  
olim   Pifagor  m in g  karra  h a q   edi.
S h u n d a n   s o ‘ng  o ‘q itu v c h i  q u y id a g i  x u lo s a la r  b ila n  
darsni  yak unlaydi  va  o ‘quvchilarni  baholaydi:
1.  D e m ak ,  inson   zo tin in g   shakllanish id a  o ilaning  o ‘rni 
katta.  C h u n k i  m a ’naviyat  insonga  o n a   suti,  o ta   n a m u n a -  
si,  a jd o d la r  o ‘giti  bilan  birga  singadi.  H a r  b ir  kishi  in- 
soniyat  tajribasi,  bilim i,  o d o b -a x lo q i,  x a tti-h a ra k a ti  bilan 
o ‘zining  ruh iy   o la m in i  boyitib  b oradi.  A q la n ,  axloq an   va 
jis m o n a n   kam ol  topib  borgan  sari  u  o ‘z  oldiga  turli  m aqsad 
q o ‘yib,  u n g a   e rish ish   u c h u n   h a ra k a t  qiladi.  In s o n n in g  
mavjudligi  u n in g jis m a n   borligi  bilan  em as,  balki  m a ’naviy 
boy   ekanligi  bilan  belgilanadi.
2.  Keyingi  paytlarda  x a lq im izning   m a ’lu m   ta b aqalari 
o ‘rta s id a   so x ta   s h u h ra t  k e tid a n   qu v ib ,  n o m   c h iq a rish ,
218

---

o ‘z in i  k o ‘z - k o ‘z  qilish,  k e ra g id a n   o r tiq   d a b d a b a   b ila n  
n ik o h   t o ‘yi  o ‘tkazish ,  zagsga  olib  bo rish ,  isrofgarchilikka 
y o ‘l  q o ‘yish  hollari  k o ‘payib  qo lg an  edi.  Bu  esa  m u q a d ­
das  a n ’a n a la rim iz n i  o b r o ‘sizlantirishga  olib  kela  boshladi 
va  od diy  o d a m la rn in g   nafsoniyatiga  te g ar  edi.  O q ib atd a 
k o ‘p  oilalar  buzilib  ketdi.
3. 
M a m la k a tim iz   Prezidenti  Islom   K a rim o v n in g   1998- 
yil  2 8 -o k ta b r d a   q a b u l  qilgan  F a r m o n i  t o ‘y - h a s h a m la r , 
oilaviy  ta n ta n a la r,  m a ’raka  va  m a ro sim la rn i,  m a rh u m la r 
xotirasiga  b a g ‘is h la n g an   ta d b irla rn i  o ‘tk a z ish d a   d a b d a - 
b a b o z lik ,  is r o f g a r c h ilik k a   y o ‘l  q o ‘y ish   kab i  illa tla rg a  
b a rh a m   b erishni  k atta  vazifa  qilib  q o ‘yadi.
T o ‘ylarda  y a n g ich a   ta rtib ,  y a n g ich a  ra s m -ru s u m la rn i 
jo riy   qilishda  m a h a lla   q o ‘m italari,  x o tin -q iz la r  faollari- 
ning  t a ’siri  kuchli  b o i m o g ‘i  zarur.  H a r b ir m a h allad a   iqti- 
dorli  a y ollard an  laparch ilar,  m u siq a ch ila r g u ru h in i  tashkil 
etish,  t o ‘yni  qiziqarli,  b ir  u m rg a   esda  q o la d ig a n   qilish 
u c h u n   tu r l i- tu m a n   d a stu rlar  tayyorlash,  t o ‘y  ish tiro k c h i- 
larining  faolligini  oshirish  y o ‘llarini  o ‘ylab  to p ish   lozim.
TAYANCH  S O ‘Z  VA  IBORALAR
O ila   v a  j a m i y a t ,  « in s o n   h u q u q la r i  u m u m ja h o n   d e k la r a ts iy a s i» ,  Jo rj 
S a n ta y a n a ,  B irla s h g a n   M illa tla r   T a s h k ilo ti,  M o n o g a m ,  p o lig in iy a ,  V ik to r 
G y u g o ,  Lev  T o ls to y ,  D e y l  K a rn e g i.
1 4 -§ .  IN S O N P A R V A R L IK ,  VATA N PA R V A RLIK  
VA  T IN C H L IK S E V A R L IK   -   S H A X S   M A ’N A V IY A T IN IN G  
A JR A L M A S   Q I S M I
O d a m ,  kishi,  shaxs,  in so n   tus- 
O d a m ,  sh a x s 
h u n c h a la ri  jo n li  m u lo q o td a   g o ‘yo 
va  in so n  
m a ’no(j a  q 0 ‘l l a n i l s a - d a ,
u l a r n i n g   m a z m u n i g a   c h u q u r r o q   k ir ib   b o r il s a ,  o r a d a  
m a ’lu m   darajadagi  fa rq lar  k o ‘rinadi.
O d am   dunyodagi  m avjudotlar ichida  eng  aqllisi  hisobla- 
nadi.  O d a m   xoh  k atta,  xoh   kichik  b o ‘lsin,  yashash  u c h u n  
kurash   olib  b o ra d i  va  a tro f- m u h itg a   m o slashadi.  O d a m  
t u s h u n c h a s i   b a r c h a   s h a x s   va  i n s o n l a r   u c h u n   b i r   xil
219

---

m a ’n o d a   q o ‘lla n ila d i.  L e k in   o d a m g a   b a h o   b e rilg a n d a  
yaxshi  o d a m ,  y o m o n   o d a m ,  aqlli  o d a m ,  jo hillarga  n is b a ­
ta n  — o d a m   em as,  degan  ib o ra la r  ishlatiladi  va  o d a m n in g  
ja m iy a td ag i  o ‘rni  aniqlanad i.
Shaxs  esa  o ‘zida  ijtim oiy  sifatlarni  m u ja ssa m la sh tir- 
gan  in so n n i  ifoda  etadi.  K ishilar  shaxs  b o ‘lib  tu g ‘ilmaydi, 
balki  ja m iy a td a g in a   shaxs  b o ‘lib  shakllanad i  va  rivo jlan a­
di.  I n s o n   t a ’lim -ta rb iy a ,  m e h n a t ,  m u lo q o t  ja r a y o n id a , 
i j t i m o i y   t a j r i b a ,   b i l i m ,   t u r l i   m u n o s a b a t l a r ,   a x lo q iy  
m e ’y o rla r,  siyosiy  g ‘o ya,  m illiy   m a fk u ra   k ab i  o m illa r  
t a ’sirida  yashaydi,  ularni  o ‘zlash tiradi  va  shu  ja ra y o n d a  
ijtim o iy lash ad i,  y a ’ni  shaxs  b o ‘lib  s h a k lla n a d i  va  u n d a  
yangi  sifatlar  paydo  b o i a d i   h a m d a   ya ra tu v ch a n lik   om ili 
yuzaga  keladi.
0 ‘zini  o ‘zi  nazorat  qilish,  o ‘zini  o ‘zi  tarbiyalash,  yuksak 
m as’uliyatni  his  etish,  g ‘oya  u c h u n   kurashish,  m ustahkam  
e ’tiqodga  ega  b o ‘lish,  o ‘z  fikr-mulohazalarini  erkin  bayon 
etish  va  ijtimoiy,  siyosiy  faollik  shaxsga  xos  belgilardir.
Shaxs  m ustah kam   iy m o n - e ’tiqod,  g ‘oya  va  insoniy  fa ­
zilatlarga  ega  b o ‘lgan,  V atan,  millat  tuy g‘usi  bilan  yashay­
digan,  o ‘zida  davr  xususiyatlarini  ifoda  etadigan  insondir.
Bir  m illatga  m a n su b   shaxslar  qiyofasidan  m illat  qiyo- 
fasi  shakllanadi.  Lekin  shaxslar millat  manaviyatiga  bo g‘liq.
Agar  c h u q u rro q   m u s h o h a d a   qiladigan  b o ‘lsak,  shaxs 
ja m iy a tn in g   b ir  a ’zosi  h a m d ir .  U  j a m i y a t d a n   ta s h q a ri 
b o ‘lishi  m u m k in   em as.  B uning  sabablari  bor:  b irin c h id a n , 
shaxs  axloqi  ha m ish a   ja m iy a t  axloqiga  b o ‘y su n ad i,  s h u n ­
ga  m ajb ur;  ik k in c h id a n ,  kishi  k o ‘pgina  narsalarsiz  h a m  
yashay oladi,  lekin  ta n h o lik d a   yashay  olm aydi,  baxtni  h a m  
o d a m la r  o ra sid an   to p a d i,  shaxs  b a x t-s a o d a ti  ja m iy a td a n  
ta sh q a rid a   b o ‘lmaydi;  u c h in c h id a n ,  kishi ja m iy a t  irodasi- 
d a n   d a ld a   oladi;  t o ‘rtin c h id a n ,  ja m iy a t  shaxs  k a m o lo ti 
u c h u n   b o g ‘b o n lik  qiladi,  kishi  faqat  tu g ‘m a   sifatlari  bi- 
langina  qolm ay,  balki  m azk ur jam iyatga  xos  xislatlarni  ham  
o ‘zlashtiradi.
D e m a k ,  h a r   bir  shaxs  o ‘zi  yashag an ,  yashab  tu rg a n  
ja m iy a tn in g   a ’zosi,  b ir  farzan di  h isob lan adi.  Shaxs,  dav-
220

---

lat  va  ja m iy a t  m u n o s a b a tla rin in g   n ozik ,  sir-sin oatli  t o ­
m onlari  h a m   bor.  Agar jam iyat  adolatli  b o ‘lib,  unga  adolat- 
p e s h a   shaxs  ra h b a rlik   q ila y o tg a n   b o ‘lsa,  o ‘sh a   ja m iy a t 
ravnaq  to p a d i  va  u n in g   a ’zolari  erkin  tu rm u s h   kechiradi.
Adolatli  jam iyat  shaxsni  sh u nchaki  shakllantirib  q o ‘ya 
qolm aydi,  balki  m a ’naviy  yetuk  qilib  kam o l  toptiradi.  Shu 
boisdan  h a m   «Kadrlar tayyorlash  milliy dasturi»da  «shaxs — 
kadrlar  tayyorlash  bosh  subyekti  va  obyekti,  t a ’lim  sohasi- 
dagi  x izm atlarning  iste’molchisi  va  ularni  am alga  oshiruv- 
chi»  qilib  belgilangan.  D e m ak ,  davlat  va ja m iy a t —  t a ’lim 
va  kadrlar  tayyorlash  tizim ining  faoliyatini  tartibga  solish 
va  n azorat  qilishni  am alga  oshiruvchi  kad rlar  tayyorlash 
va  ularni  qabul  qilib  olishning  kafolatidir.
Falsafa  ilm ida  t a ’k id lanishicha,  In s o n   —  o ‘zida  b io - 
logik,  ijtim oiy  va  psixik  xususiyatlarni  m u jassam lashtir- 
gan  ongli  m avjud ot.  I n s o n n in g   biolo gik  xususiyatlariga 
ov q a tla n ish ,  h im o y a la n ish ,  z u rriy o t  q oldirish ,  sharo itga 
m oslashish  k abilar  xos.
Inso n  b osh qa  m avjudotlardan  sotsial  xususiyatlari  bilan 
ajralib  turadi.  C h u n o n c h i,  til-m u o m a la ,  ram ziy  belgilar, 
bilim,  ong,  m ahsu lot  ishlab  chiqarish,  taqsim lash,  iste’m ol 
qilish,  boshqarish,  o ‘zini  o ‘zi  idora etish,  badiiy ijod,  axloq, 
nu tq ,  tafakkur,  qadriyatlar,  tabu  (ruxsat  va  taqiqlash)  shu- 
lar  ju m la sid an d ir.  In so n n in g   psixik  xususiyatlariga  ruhiy 
kechinm alar,  hayratlanish,  g ‘am -tashvish,  qayg‘u,  iztirob 
chekish,  zavqlanish,  kayfiyat  kabilar  kiradi.
Insonga  xos b o ‘lgan  biologik  xususiyatlarni  ijtimoiy  xu-
s u siy atlard an   u s tu n   q o ‘yish  yoki  psixologik  xususiyatlarni
b o ‘rttirish  u n in g   m o h iy a tin i  buzib   ta lq in   etishga,  b ir  yoq-
lam alikka  olib  keladi.