0 ‘z b e k ist 0n respublikasi olïy ya g ‘rta m âxsus ta’lim yazirligi

Rekreatsiya  turizmni  rivojlantirishning  mamlakat  ijtimoiy- 
iqtisodiy  hayotidagi  ahamiyati.  Hozircha  ilmiy  tadqiqotlarda 
rekreatsiyaning 
jamoaviy 
faoliyatlarmi 
tasniflash 
amalga 
oshirilmagan.  Ko‘plab  olimlar,  ayniqsa  geograflar  rekreatsiyani 
betakror tabiat bag£ridagi qisqa  dam olish deb  ta’riflashgan.
0 ‘tgan asrning 70-yillarida rnamlakaiiinizning geograf olimlari 
respublikamiz: hududlariga rekreatsion baho berish va rekreatsiyada 
foydalanishda  ko£plab  ilmiy tadqiqotlarni  amalga oshiiishgan.  Bu 
tadqiqoilar asosan 0 ‘zbekistonning tog‘ va tog‘ oldi mintaqalarida 
qisqa  muddatli  dam  olish,  rekreatsiya  manziliarini  yaiatishga 
bag‘ishlangan.  Shu  nuqtayi  nazardan  bizda  rekreatsiya  deganda 
faqat  tabiatning  so‘lim  go'shalarida  qisqa  muddatli  dam  olish 
tushunilmoqda.
Hozirgi  vaqtda  rekreatsiya  butunjahon  turizmida  ijtimoiy- 
iqtisodiy  jihatdan  yetakchi  yo‘naiishga  aylanib  bormoqda. 
Chunki, globallashuv jarayonida insonning ruhiy va jismoniy dam 
olishi  turizmmng  asoslari  hisobîanadi.  Biz  faqat  rekreatsiyaning 
asi  mohiyatíni  bilganimiz  ho ida  aholining  dam  olishidagi  asosiy 
yo‘nalishlar,  manbalar,  obyektlarini  aniqlashimiz,  respublikamiz 
aholisining  rnhiy  va  jismoniy  dam  olishi  hozirgacha  qanday 
amalga  oshirïlgan,  aholi  ruhiy  va jismoniy  dam  olishda  qanday 
obyektlarni tanlagan va tanlanmoqda?
Hayotimizdagi  eng  ko‘p  voqeliklar  va  jarayonlarda  ham, 
ilm-fanda  ham  eng  ko‘p  ishlatiladigan  «dam»  va  «bo‘sh  vaqt» 
atamalari hisobîanadi.  Bu so£zlar bir~birini toMdiradl,  bir-biriga 
yaqin,  lekin  ma’no jihatidan  maxsus  adabiyotlarda  bir-biridan
186

---

m a’lum  bir  masofada  ajralib  turadi.  «Dam»  so‘zi  ma’lum 
ma’noda  chegaralangan,  qaram  socz.  Bu  so'zning  m a’nosi 
«mehnat»  so‘zi  bilan  birgalikda  ancha  oydinlashadi.  Ya’ni 
mehnatsiz  dam  bo‘lmaganidek,  dam  ham   mehnatsiz  yuzaga 
chiqmaydi.
Mutlaq  mehnat  tananing  bioenergiyasini  yo‘qotadi  va  tana 
organizmini sog‘lomlik bahosidan kasallik inqiroziga, hatto o‘limga 
ham  olib  keladi.  Bu  inqiroz  yo'lida  unga  charchoq,  holsizlanish 
qarama-qarshilik  qiladi  — bu  dam  olishdir.  Faqatgina  dam  olish 
va tikianishdan tana organizmi  ishga yaroqlilik qobiliyatini  saqlab 
qoladi.
Yana shuni ham ta’kidlash kerak-ki, patalogiyadagi mutlaq dam 
olish  ham  tana  organizmi  uchun  xavfli  hisoblanadi.  Charchoq, 
holsizlanish  faqatgina mutlaq mehnatdan emas «faqat  dam»  olish 
natijasida ham kelib  chiqadi,  tana organizmi kuchsizianib  qoladi. 
Shuning  uchun  ham  organizmdagi  moddalar  almashinuvini, 
bioenergjyani  saqlash uchun mehnat qilish talab qilinadi.  Mehnat 
va  dam  olishni  jufi,  biri-biridan  ajralmagan  holda  qabul  qilish 
insonning  biologik  tur  sifatida  yashash  shakllaridan  eng  muhimi 
hisoblanadi.  «Dam»ga  nisbatan  «bo£sh  vaqt»  tushunchasî  o'zida 
ijtimoiy mazmunni anglatadi,  insonning jamoadagi  o ^  va ruhiy 
holatini bildixadi.
Bo‘sh  vaqtning  tavsifi  odamlaming  hayot  faoliyati  jihatlari 
bilan,  estetik  dunyoqarashlari,  ijtimoiy  me’yorlari  va  qoida-yu 
huquqlari, an’analari va urf-odatlari bilan boglanib ketadi hamda 
bu  xususiyatlami  umumlashtirishga,  saqlashga,  rivojiantirishga 
xizmat  qiladi.  Bo‘sh  vaqtning  kiassik,  gumanistik  konsepsiyasi 
ruhiy g‘oya sifatida o‘zining boshlanishini qadimgi grek falsafasida 
topadi.  Bo£sh  vaqt  Aristotel  asarlarida  ham  rivojlantirilgan. 
Bo‘sh vaqt — insonni aqliy va ruhiy dam oldiruvchi,  axloq-odob, 
ma’naviy jihatdan yuqoriga ko‘taruvchi,  fan bilan shug‘ullanish, 
san’at  bilan  bahramand bo‘lish  imkoniyatlarini  yaratadi.
Bo‘sh  vaqtning  quvonchi  -   bekorchilik emas balki,  shaxsning 
kamol  topishida,  ichki  va  tashqi  hissiyotlari,  tuyg‘ularini
187

---

takomillashtirishda va  rivojiantirishda  eng  bebaho  va  e’zozli vaqt 
hisoblanadi. Bu esa Aristotel bo‘yicha erkin insonning yashashidagi 
bahoni  va  oliy  maqsadni  tashkil  qiladi.  «Shaharlarda  aholining 
to ‘planishi  odamlarda rekreatsiyaga talabni  kuchaytirdi va ular bu 
talabni-ehtiyojrii  qondirish  uchun  so‘hm  tabiat  va  iqlixniy  qulay 
joylami izlay boshladi.  Bu izîanishlar turistik harakatning hududiy 
joylanishini  keltirib  chiqardi.  Natijada  oddiy  qishloqlar  bo‘lgan 
Sopot,  Кашг,  Monte-Karlo,  Nitssa,  Sharnoni,  Davosiar  hozirga 
kelib xalqaro turizm  markazlariga aylandi»64.
Germaniyalik  olim  I.T.Kol  o‘zining  «Jamoaviy  harakat  va 
ular yaratgan  ko'ngil  ochish xizmailari  va  suv  kurortlari»  asarida 
dam  olislming  eng  mahsulli  usuli