0 ‘z b e k ist 0n respublikasi olïy ya g ‘rta m âxsus ta’lim yazirligi

20-moddasi  — «Turistlami sug‘urta  qilish».
  Turistlami  sug£urta 
qilish  majburiydir  va  и  turistik  faoliyat  subyektlari  tomonidan 
sug£urta faoliyati olib borish huquqiga ega bo'lgan tegishli sug£urta 
tashkilotlari bilan  tuziíadigan bitimlar asosida  amalga  oshiriladi.
Butunjahon  turizm  tashkiloti  (VTO)  talablari  bo£yicha  har  bir 
davlatda  turistlarning  ushbu  daviatga  kelib-ketishi  bo'yicha  davlat 
nizomi bo£lishi lozim.  Bizning respubükamizda ham xuddi shunday 
nizom  hukumatimizning  maxsus  vazirliklari  tomonidan  ishlab
232

---

chiqilgan 
va 
tasdiqlangan. «Sayyohlaming 0 ‘zbekiston Respublikasiga 
kelishi  va  ketishi  tartibi  to‘g‘raida»gi  Nizomga  muvofiq  quyidagi 
moddalar sayyohlaming hayoti xavfsizligini ta’minlashga qaxaiiJgan:
•  xavf-xatar manbalari bolgan hududlarga chet ellik sayyohlami 
olib  chiqishlaridan  oldin,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Favqulodda 
vaziyatlar vazirligining tegisbli boshqarmalaridan baxtsiz hodisalar 
yoki xavf-xatariar kelib chiqishi mumkin bo‘lishi yoki bo‘Imasiigi 
yuzasidan tegishli ma’lumotlar olish;
•  ruxsat  etilgan  xavfsiz  yc/nalisMar  bo‘yicha  ()‘zbekiston 
Respublikasi  Favqulodda vaziyatlar vazirligining tegishli  hududiy 
boshqarmasi bilan  kelishilgan  holda  belgilangan  xavfsiz yo'nalish 
bo'yicha sayyohat  qflishni ta’minlash;
•  belgilangan  yo‘nalishning  xususiyati va  sayyohlaming xatti- 
harakatiga bog'liq holda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatar 
manbalari  haqida  ulaming  oczini  xabardor  qilish  va  xavfsizligini 
ta’minlash;
•  qabul  qiluvchi  turistik  tashkilot  chet  el  sayyohlari  bilan 
xavfsizlik  choralariga  rioya  etisblari,  0 ‘zbekiston  Respublikasida 
bo‘lish  tartibi,  ekologik  xavfsizlik  talablari,  miffiy  urf-odatlaiga 
hamda  sanitariya-gigiyena  qoidalariga  amal  qilishlari  to'g'risida 
tegishli tushuntirish  ishlarini o‘tkazadi.
Turizmda  xavfsizlik  masalalari  dolzarbligiga  qaramasdan 
hozirgacha 
turizm 
mutaxassislarining 
e’tiboridan 
chetda 
hisoblanadi. 
Respublikamizdagi 
turizm 
mutaxassislari 
va 
bakalavrlari  tayyorlaydigan  kollej,  institut  va  universitetlarda 
turizmda  hayot  xavfsizligini  ta’minlash  kursini  o£qitish  vaqti 
keldi.  Chunki,  mamlakatimizga  xalqaro  turistik  oqim  yildan- 
yilga  ortib  bormoqda.  Turizmda  hayot  xavfsizligi  bo‘yicha 
hozirda  yagona  manbani,  taniqli  olim,  professor  N.Tuxliyev 
va 
T.AbduIlayevalarning 
mukammal 
asarini 
keltirishimiz 
mumkin77.  Turistik  rnarshrutlarning  barchasida  turistiaming
77 
Тухлиев  H.,  Абдуллаева  Т.  Основы  безопасности  в  туризме.  Госу­
дарственное  научное  издательство,  Узбекистан  миллий  энциклопедияси. 
Ташкент,  2008.  С.  503.
233

---

hayoti xavfsizîigini ta’minlash chora-tadbirlari  ishlab  chiqilishi va 
marshmtni  o4kazadigan  turistik  tashkilot  rahbarining  imzosi  va 
gerbli  muhii bilan  rasmiylashtirilishi lozim.
Tayanefe 
so('z
 ya iboralar:  hayot xavfsizligi,  huquqiy me’yorlar, 
xavfsizïikni ta’minlash,  konvensiya,  deklaratsiya,  turistik muhit.
Mavzuni o‘zkshtirisfe bo‘yicha savol va topsfaiiiqlar:
1.  «Turizm  to ‘g‘risida»gi  qonunida  turistlaming  hayoti 
xavfsizîigini ta ’minlashning chora-tadbirlari  qanday belgilangan?
2.  «T'urizm  to ‘g‘risida»gi  qonunida  turistlaming  hayoti 
xavfsizîigini ta’minlashda sug‘urta qilish qanday belgilangan?
3.  Turizmda xavf-xatar masalalarini qanday tushunasiz?
4.  Turizmda  xavf-xatarlarni  bartaraf  qilishdagi  xalqaro 
me’yorlarni q[anday tushunasiz?
5.  Gaaga deklaratsiyasida qanday talablar qabul qilindi?
i  uim
CM©
O Í 6   ТМГО1С

---

GLOSSARIY
Atrof-muhit  — insonning yashash  makoni  bo£lgan  va  yashashi 
uchun  barcha  tabiiy  boyüklar  yaratilgan  tabiiy  muhit.  Tabiiy 
resurslar yaratilgan makon.  fnson oiiasi bilan yashaydigan uyining, 
sayyoraviy hamjihatSigi.
Antropogen  ta ’sir  —  antropos  —  odam  va  genesis  —  kelib 
chiqish.  Insonning tabiatga  ta’siri.
Antropogen  landshaft  — inson faoliyatí  natijasida hosil boigan 
yer yuzasi va uning obyektlari.
Atmosfera  — aímos grekeha  — faavo  (bug‘)  va  sphaira  — shar. 
Yerning  havo  qobig‘i.
Areal  —  maydon  (hudud),  ma’lum  bii  íuríarning  yashash 
faoliyati kechadigan joylar.
Aiohlda qo“ríqlanadigan hududlar — tabiat qo£riqxonalaii,  tabiat 
buyurtmaxonalari,  milliy parklai,  tabiat yodgorliklaxi.
Barxan — chollardagi  ko‘chma qum tepaliklari.
Biosfera  — yeming hayot qobíg‘i.
Biologik xüma-xillik — biologik resurslar — flora va fauna.
Endogen  — yeming ichki qismidagi  tabiiy geologik jarayonlar.
Ekzoge®  — yeming ustki  qismidagi tabiiy geologik jarayonlar.
Geofem  —  biosfera  komponentiarining  o'zaro  bir-biriga 
bog‘lanib, uyg‘unlashib majmuali tabiiy landshaftlami hosil qilishi.
Geosffera  — yeming ustki qismidagi tabiiy jarayonlar.
Geografik  qobiq  — geografik qobiqqa  yer po£sti  (litosfera)ning 
yuza  qismi,  butun  gidrosfera  va  biosfera  hamda  atmosferaning 
quyi  — troposfera  qismi  kiradi va ular bir-biri  bilan  qo£shiiib bir- 
biriga ta’sir etlb turadi.
Gidrosfera  — grekeha hidros  — suv va sphaira — shar.
Degradatsiya  — inqiroz,  yemirilish, buzilish.
Delta  —  daiyolaming  dengiz  yoki  quraqlikka  quyilish  joyida 
oqiziq jinslarining cho£kib, to'planib qolishidan hosil bolgan tekislik.
Ijtimoiy ekologiya  — jamiyat  (kishilar) va ulami  o‘raía  turavehi 
tabiiy  muhit bilan  o£zaro aloqadorlikni  o£rganuvchi  ta’limot yoki 
fan sohasi.
235

---

Landshaft — geoiogik zamin, relyefi, tuproq, o‘simiik, hayvonot 
dunyosi, yer osti rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan, tabiiy 
chegaralangan hudud.
litosfera  —  grekcha  litos  —  tosh  va  sphiara  —  shar.  Yer 
mantiyasining qattiq holatdagi yuqori qisrni va yer po‘sti birgaîikda 
litosferani  hosil qiladi.
Rekreatslya — recreatio  — lotiiicha — tiklanish.
Rekreatsiyaîi joylar — aholming yalpi dam olishini va turizmni 
tashkil etishning  tabiiy geografik jihatdan qulay tabiiy joylar.
Rekreatsion  ehtiyoj  —  insonning  hayotiy  faoliyati  jarayonida 
yo'qotügan  rahiy  va  jismoniy  mehnat  qobiliyatini  va  sog‘ligini 
tiklashga bolgan ehtiyoj  hisoblanadi.
Relef — yer yuzasining shakllari.
Tabiiy  resursîar  —  inson  hayoti  uchun  zarur  boigan,  inson 
tomonidan bunyod etilmagan resurslarga tabiiy resursîar deyiladi — 
yer,  havo,  suv,  o‘rmon,  hayvonot,  minerai qazilmalar.  Tabiatning 
inson xo£jaligida  foydalanilgan barcha elementiari.
Tabiatni nrahofaza qilisfe — tabiatni har bix inson o‘zi va kelajak 
avlodlar  uchun  saqlab  qolish  chora-tadbirlari  yig‘indisi.  Tabiatni 
muhofaza  qilish,  davlat,  xalqaro  jamiyat  tomonidan  ilmiy 
amalga  oshiriladigan  hamda  tabiatdan  oqilona  foydalanishga, 
tabiat  resurslarini  kishilik  jamiyati  farovonligi  uchun  tiMash  va 
ko‘paytirishga, atrof-muhitni  musaffo,  go'zal  saqlashga qaratilgan 
tadbirlar majmuasidir.
Tabiiy  majmua  —  yer  yuzining,  tabiat  komponentlarining 
o‘zaro  murakkab ta’siri natijasida tarkib  topgan  hamda tabiatning 
xususiyat iariga  ko Va  boshqa joylaridan  farq  qiladigan  qismlariga 
aytiladi.
Tabiiy  yodgoriiWar  —  ekologik,  ilmiy  estetik,  madaniy 
qimmatga ega bo lg an  noyob va o‘ziga xos  tabiiy keîib  chiqqan 
obyektlar  (tabiatning  inson  tomonidan  tegilmagan  étalon 
uchastkalari,  noyob  relikt  (shu  yerga  xos)  va  yo‘q  bo‘lib 
ketayotgan o‘simîik va hayvonot dunyosi, noyob relyef shakllari, 
geoiogik ochilmalar, vulqonlar, sharsharalar,  muzliklar, g‘orlar,
236

---

uzoq  umr  ko‘rgan  daraxtlar,  qiziq  ko‘rimshdagj  toshlar, 
obyektlar,  daraxtlar kabi.
Freon — xlor va brom atomlarini saqlagan faol kimyoviy zaharli 
modda.
Choilanish  — tabiiy resurslarning yaroqsiz holga kelishi.