0-Mavzu : Organik kimyo fani va uning vazifalari. Reja: Organik kimyo fani va uning predmeti Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi

Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi : Organik kimyoning rivojlanishida dastlabki nazariya sifatida radikallar nazariyasi (J.L.Gev-Lyussak, Yu. Libix, F. Vyoler,) vujudga keldi. Radikallar nazariyasi Y.Ya. Berseliusning elektrokimyoviy naz»riyasini organik kimyoga moslashdan iborat edi. Bu nazariyaga muvofiq anorganik moddalar atomlardan tuzilgani singari organik moddalar ham radikallar (bir yoki bir necha atomlardan iborat qoldiqlar) dan tuzilgan. Kimyoviy reaksiyalarda bu radikallar bir modda tarkibidan ikkinchisiga o'zgarmasdan o'tadi. Bu nazariyaning tan olinishiga Libix va Vyoler tomonidan “ achchiq bodom moyi” —benzoy aldegidi ni (C-H^O) o'rganilishi sabab bo'ldi. Bu modda xossalari o'rganilganda uning “ benzoil” deb ataluvchi qismi bir modda tarkibidan ikkinchisiga o'zgarishlarsiz o'tishi kuzatildi:
C6H5-CO-H - benzoy aldegidi,
C6H<-CO-CI —benzoil xloridi
С6Н 5-СО-ОН -benzoy kislotasi
C6H^-CO-Na — natriy benzoate
yuqori yog' kislotalari tarkibidagi vodorod atomlari osonlik bilan xlorga almashinadi. Natijada radikallar nazariyasi o'z kuchini yo'qotadi va uning o'rniga tiplar nazariyasi vujudga keldi. 1853-yilda amalga oshirgan ilmiy ishlari bilan Sh.Jerar tiplar nazariyasining asoschisi bo'lsa, J.Dyuma, A.Loran va A.Kekulelar bu nazariyani rivojlantirdilar. L’shbu nazariyaga binoan organik moddalar ham oddiy anorganik moddalar hosilasi, ulardagi vodorod atomlarini radikalga almashtirish bilan organik moddalar olish mumkin. Organik birikmalarning dastlab to'rtta tipi yaratildi: Sh.Jerar uglevodorodlarni asosan, vodorod ti pidan, galogenli hosilalarni vodorod xlorid ti pidan hosil qilinishi mumkin deb tushuntirdi. Bu nazariyaga ko'rasuv ti pidan spirtlar, oddiy efirlar va kislotalar hosil qilinadi. Ammiak tipi orqali aminlar va boshqa birikmalar tartibga solinib, t ushunti rilgan. Tiplar nazariyasigaasoslanib, organikmoddalarning sinflarga ajratilgani bu nazariyaning dastlabki yutug'i bo'ldi. Bunga ko'ra molekula hosil qiluvchi har xil radikallar ikki qarama-qarshi zaryadga ega bo'lmaydi. Shuning uchun Berseliusning radikallar nazariyasiga qarshi o'laroq bu nazariya “ unitar nazariya” nomini oldi. Tiplar nazariyasining kamchiligi shundan iborat ediki, u faqat eksperimental ishlar natijasida rivojlandi, kimyoviy usullar yordamida moddalarning tuzilishini o'rganish mumkiniigini rad etdi. Bu nazariyaning yangiliklarni bashorat qilish imkoniyati yo'q. Ko'pchilik hollarda moddalarning xossalarini aniqlash davomida ular uchun tipik bo'lgan formulalar bir nechtani tashkil etdi. Organik kimyo fanining maqsadi molekulada atomlar betartib joylashganmi yoki ular ma’lum izchi 11 ikda bog'Ianib, bir-biriga ta’sir ko'rsatadimi degan savolga javob qidirishdir. Elementlarning valentligi aniqlangach, olimlar uning ahamiyatini anglab yetdilar. Ingliz olimi E. Frankland metallorganik birikmalarni o'rgana turib, 1853-yilda har bir metall radikallar bilan ma’lum tartibda bog'lanishi mumkiniigini ko'rsatdi. 1857-yilda nemis olimlari A. Kekule va A. Kolbe uglerodning 4 valentli ekanligini, A. Kuper uglerod atomlari o'zaro bog'Ianib, zanjir hosil qilishini aniqladilar. Valentlik hodisasi o'rganilgach, molekula ma’lum tuzilishga ega bo'lishi haqida fikrlar tug'ildi, ammo uni qanday aniqlash vazifasi hali yechilmagan edi. 1861 -yilda A.M. Butlerov organik moddalarning tuzilish nazariyasini yaratdi. Uning asosiy fikrlari 1861-yilda e’lon qilingan “ Moddalarning kimyoviy tuzilishi haqida” nomli maqolasida o'z aksini topdi. Bu nazariya quyidagicha ta’riflanadi: “ Molekulaning kimyoviy tabiati elementar tarkibiy qismlarining tabiati bilan, ularning miqdori va kimyoviy tuzilishi bilan aniqlanadi” . Dastlab A.M. Butlerov izomerlar “ ...hech qanday o'zgarmaydigan, qotgan moddalar...” deb tushungan bo'lsa, keyinroq "... ma'lum turdagi organik birikmalar o'zaro izomer holdagi zarrachalar bo'lib, ular bir-birining tuzilishi va xossalarini o'zgartirish bilan takrorlab turishadi...” , - deb yozgan edi. Ushbu nazariyadan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
1 Organik modda molekulasida barcha atomlar bir biri bilan ma’lum tartibda bog'langan, biming uchun ular kimyoviy moyillikiiing ma lum qismini sarflaydi. Molekuladagi atomlarning birikish tartibini A.Butlerov kimyoviy tuzilish deb atadi.