Ў збекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

14-амалий машғулот. Маҳсулдор қатламни очиш, қудуқ туби конструкцияси.
14.1. Асосий терминлар ва аниклагичлар.
Горизонтал қудуқлар деб лойиҳада стволни тикликдан оғиши олдиндан кўрсатилган – зенит бурчаги 80⁰ дан катта қудуқ стволига айтилади. Қия йўналтирилган ва қия қудуқ деб, қудуқ тубини тикликдан берилган йўналиш бўйича оғишига, ҳамда қудуқ усти орқали ўтишига.
Горизонтал қудуқлар умумий ствол узунлиги (L) билан тавсифланиб, тиклик бўйича чуқурлиги (Н), тикликдан қудуқ тубини оғиши маҳсулдор йўналишгача катталик ва йўналишга (азимут бурчак φ) эканлиги, маҳсулдор қатламдаги (А) қудуқ стволи горизонтал участкасини ўқи узунлиги ва конфигурациясига эга бўлади.
Қудуқни фазоли ҳолатини чуқурлиги учта оғувчи параметрлар билан аниқланади: Чуқурлик L, зенит бурчак α, азумутал бурчак φ ёки координаталар Z=H, X=Y.
Қудуқни стволи бўйича узунлиги (L) – қудуқ устидаги координата нуқтаси 0 нуқтадан қудуқ тубидаги С нуқтагача қудуқ ўқи ёки ҳар қандай ихтиёрий ўлчанган бурчаклардаги масофа узунлигига тенг (1-расм, ОВС₁).
Горизонтал қудуқни ўқи (1-расм, 2-эгри чизиқ) умумий кўринишда фазовий эгриликни тавсифлайди. Қудуқ ўқини ҳар бир нуқтаси кесишувчи координатани устига нисбатан, зенит, азимутал бурчакларни ва эгриланиш жадаллигини аниқлайди, тиклик бўйича қудуқни чуқурлиги Н – ОА дан қудуқ усти О – нуқтагача бўлган қудуқ туби орқали ўтган горизонтал текисликгача бўлган масофадир.



12-расм. Қудуқни фазовий ҳолатини аниқловчи элементлар.
1-горизонтал текислик; 2-қудуқни ўқи; 3-қудуқни режаси – қудуқ ўқини горизонтал текисликдаги проекцияси, қудуқ усти орқали ўтиб қудуқ стволини умумий горизонтал оғиши; 4-тиклик; 5-бошланғич ҳисобот йўналиши; 6-қудуқни қазиш йўналиши; 7-тик текислик.
Зенит бурчак α – куриладиган нуқта орқали ўтган бўлиб, ствол ўқи ва тиклик ўринмаси орасида жойлашган.
Қудуқ азимути φ – апсидал ва меридионал текисликлар оралиғидаги бурчакдир. Азимут бурчак горизонтал текисликни шимолга томон йўналиши бўйича қудуқни ўқига ўринмани горизонтал проекцияси йўналишида соат стрелкаси юриши бўйича ҳисобланади.
Қудуқни профили (ОВС) – қудуқ ўқини вертикал текисликдаги 7 проекциясидир ва қудуқ усти ва туби орқали ўтади. Қудуқни режаси (ОС) – қудуқ ўзини 1-чи горизонтал текисликдаги проекциясидир. Қудуқ тубини тикликдан оғиши (АВС) – қудуқ усти орқали ўтувчи қудуқ тубидаги тикликгача бўлган масофадир.
Қудуқ ўқини конфигурацияси ҳар қандай нуқтадаги эгриланиш радиусини жадаллигини тавсифлайди. Қудуқни ўқида жуда кичик масофада юқорида ва пастда жойлашган иккита нуқтани оламиз. Кўрсатилган нуқталар оралиғидаги ўқни кесмачасини айлана ёйи сифатида қабул қилиб, радиуси шартли нуқтани эгрилик радиуси ҳисобланади. Айланада ётган текисликка – эгриланиш текислиги деб аталади. Бир-биридан Δℓ масофада жойлашган иккита нуқта оралиғидаги қудуқ ўқини кесмачаси қуйидаги параметрлар билан тавсифланади.
Ўртача зенит бурчак. , град.
Зенит эгриланиш – ички нуқта оралиғидаги зенит бурчакни фарқи. , град.
Стволнинг горизонтал проекцияси Δа = Δℓ ∙ Sin α_ўр, м;
Стволни вертикал проекцияси Δh = Δℓ ∙ cos α_ўр, м;
Азимутал эгриланиш – икки нуқта оралиғидаги участкада азимут бурчакни ўзгариши
, град.
Ўртача азимут. , град.
Оралиқда бурчакни эгриланишини умумий ёки фазовий ҳолати (эгриланиш текислигида) – ўринмалар оралиғидаги бурчак, ўлчаш нуқтасидаги ствол ўқи бўйича ўтказилган эгриланиш текислигида ётувчи.


, град.

Эгриланиш жадаллиги – стволни эгриланиш даражасини тавсифловчи катталик бўлиб, қудуқни ўқи бўйича ўлчанадиган нуқталар билан эгриланиш бурчагини ортирмасини масофага нисбатига тенг. Амалиётда стволни эгриланиш жадалига тушунчаси сифатида 1; 10, (оғдиргич билан ишлаш оралиғида) ёки 100 м, градусларда ўлчанади ва мос ҳолда нисбатда аниқланади:

, ; , ; , .

Эгриланиш радиуси - эгриланишни тескари жадаллиги.

ёки , м.

Қудуқ стволини эгриланиш жадаллиги К – эгриланиш радиусини тескари катталик.

.
Қудуқни стволини тўғри чизиқликли участкаларида к=0; R=∞.
Маҳсулдор қатламга горизонтал ствол билан киришда қудуқларни бурғилаш катта, ўртача ва кичик эгриланиш радиусли олиб борилади. Катта радиусли эгриланиш бурчаги эгриланишда ҳар 10 метр оралиқда эгриланиш бурилиши 0,5÷2⁰ ва радиус каттали 300 метрдан 900 метргача бўлади. Катта радиусли эгриланиш чуқур қудуқлардаги катта қалинликдаги маҳсулдор қатламларни очишда қўлланилади. Қудуқ стволини горизонтал участкасини катталиги 600-300 метр ва ундан ҳам катта. Ўртача радиусли участкада ўртача радиусни жадаллиги зенит бурчагини хар 10 метрга 2,5÷6⁰ радиусни ташкил этади. Ўртача радиус катталиги 90-210 м (2-расм). Горизонтал қудуқларни катта қисми (>70%) ўртача эгриланиш радиуси билан бурғиланган. Қудуқ стволини горизонтал участкасини оралиғи 250÷1000 м.
Кичик радиусли эгриланишда радиус катталиги 6÷12 м, зенит бурчакни олиш катталиги 1÷10⁰ градус ҳар 1 метрда чуқур бўлмаган ҳамда қатлам қалинлиги унча катта бўлмаган қудуқларда, яъни 2 м бўлганда қўлланилади. Горизонтал участкани стволини узунлиги 90-250 м (2-расм).