£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Somoniylarning davlat boshqaruv tizimi 

Amir

 

Oliy dargoh

 

Shayxulislom

 

Devonlar

 

Mustovfiy devoni. 

Davlat xazinasi

 

Vazirlik 

devoni

 

Mushriflar devoni. Davlat 

ishlari nazorati

 

 

Sohibi al-barid.

 

Pochta

 

aloqalari

 

xizmati

 

Davlat mulklari 

devoni

 

Vaqf devoni. 

Diniy muassasa 

mulklari

 

Qozilik (sud ishlari) 

devoni

 

Nuh ibn Nasr (Nasr II) davrida buxoroning Registon maydonida amir qasri 

qarshisida  saroy  qurilib,  barcha  devonlar  unga  joylashtiriladi.  Mahkama 

xizmatchilari  muayyan  bilimga  ega  bo’lgan,  arab  va  fors  tilini  puxta  bilgan 

zadogon va ruhoniylardan tanlangan.

 

Pochta-aloqa  xizmatidan  boshqa  hamma  devonlarning  viloyatlarda 

vakillari bo’lib, ular ham markaziy devonga, ham viloyat hokimiga bo’ysungan. 

Har bir shaharda shahar boshlig’i – rais ma’muriyati mavjud bo’lgan.

 

Davlatda  islom  dinining  ta’siri  g’oyatda  katta  bo’lganligidan,  oliy  diniy 

mansab – Shayxul islomning roli yuqori darajada e’tirof topgan.

 

Somoniylar  davrida  qishloq  xo’jaligi,  mahalliy  ishlab  chiqarish, 

hunarmandchilik,  savdo-sotiq  munosabatlari,  shaharlar  hayoti  ancha  yuksaldi. 

O’lkaning  Shosh,  Farg’ona  va  Xorazm  vohalarida  turli  xil  g’alla  ekinlari 

etishtirish,  bog’dorchilik,  sohibkorlik,  polizchilik,  paxta  etishtirish  ancha 

kengayib bordi. Ko’plab suv inshootlari barpo etiladi.

 

Qishloq ahli mavjud xomashyo mahsulotlaridan turlicha ishlov berish yo’li 

bilan  har  xil  matolar  ishlab  chiqara  boshladi.  Jumladan,  Zandana  qishlog’ida 

sifatli,  tilla  rang  «zandanachi»  deb  nom  olgan  bo’z  to’qish  (u  chetga  ham 

chiqarilgan),  Samarqand  yaqinidagi  Vador  qishlog’ida  sarg’ish  tusli  chiroyli 

yumshoq, pishiq «vodoriy» deb nomlangan matolar tayyorlash yo’lga qo’yilgan.

 

96

 

 

 

---

Bu erdagi to’qilgan matodan mamlkatning oliy amaldorlari ham kiyim tiktirishda 

foydalanganlar.

 

Shaharlarda ko’plab hunarmandchilik korxonalari, o’nlab karvonsaroylar, 

bozor  rastalari  mavjud  bo’lib, doimiy  ravishda  ishlab  turgan. Shahar  maqomiga 

ega  bo’lish  uchun  mazkur  joyda  kamida  32  xil  hunar-kasb  turlari  bo’lishi 

kerakligi o’sha davr uchun xos bo’lgan.

 

Somoniylar  davrida  Samarqand,  Buxoro,  Marv,  Shosh,  Isfijob, 

shuningdek, Farg’ona, Xorazm vohasi shaharlari savdo-sotiq va hunarmandchilik 

markazlari sifatida g’oyatda ravnaq topgan.

 

Buyuk ipak  yo’li bu shaharlarni xalqaro karvon  savdosi  bilan  tutashtirib, 

ular etishtirgan barcha noyob mato-yu mahsulotlarning jahon bozoriga chiqishini 

ta’minlagan.

 

Metall ishlash, nodir metallardan, chunonchi, oltin, kumush, mis va boshqa 

ma’danlardan  qimmatli,  bezakli  buyumlar,  asbob-anjomlar  tayyorlash 

shaharlarda keng rivojlangan. Uch joyda (Buxoro, Samarqand, Farg’ona) kumush 

pullar  zarb  etilgan.  Shoshda  charm  mahsulotlari,  Farg’ona  va  Iloqda  qurol-

yarog’lar  yuqori  darajada  tayyorlangan.  Shuningdek,  Farg’ona  vodiysi, 

Ohangaron, Samarqand, Nurota tumanlarining tog’li hududlarida kon-ruda ishlab 

chiqarishi  taraqqiy  topdi.  Ip  -  yigirish,  to’quvchilik  va  to’qimachilik  (gilamlar, 

poyondozlar v.b) hunarlari rivojlangan bo’lib, bu soha yumushlariga xotin-qizlar 

ham jalb qilingan.

 

>  Mulki sultoniy (davlat tasarrufidagi erlar) 

>  Mulk erlari (xususiy erlar) 

>  Mulki xos (oliy martabali ruxoniylar 

va sayyidlar tasarrufidagi erlar) 

>  vaqf erlari (diniy muassasalarga 

tegishli) 

>  jamoa erlari 

Somoniylar  davrida  davlat  boshlig’i  o’z  farzandlari,  yaqinlariga,  amirlar, 

hokimlar,  lashkarboshilarga  ularning  xizmatlari  evaziga  tuman,  shahar,  hatto 

viloyatlarni ham in’om qilgan. Bunday mulk iqto, ularning egalari iqtodorlar deb 

atalgan.  Iqtodorlar  o’ziga  in’om  etilgan  hududlarda  yashovchi  aholidan 

olinadigan  soliqlarning  bir  qismini  o’ziga  olish  evaziga  daromad  olgan.  Aholi 

iqtodorga bug’doy, paxta, quruq meva, gazmol yoki pul shaklida soliq to’lagan. 

Iqtodan  foydalanish  muddati  davlat  boshlig’iga  bog’liq  bo’lgan.  Avvallari  iqto 

vaqtincha  berilgan,  iqtodor  bunday  mulkdan  mahrum  ham  etilgan,  ayrimlar  esa 

iqtodan umrbod foydalanganlar.

 

Kam  erli  yoki  ersiz  aholi  katta  er  egalaridan  erlarni  ijaraga  olib  mehnat 

qilganlar. Ular barzikor-qo’shchilar deb atalardi. Barzikor ijaraga olgan erda o’z 

urug’i va qo’shi bilan dehqonchilik qilsa hosilning 1/3  - 1/5 hissasini, urug’ va 

qo’sh er egasi hisobidan bo’lsa hosilning 1/10 - 1/12 hissasiga ega bo’lgan.

 

97