|
>
1361-1365 yillar Mo’g’iliston xoni Tug’luq Temur va uning
o’g’li Ilyosxo’jaga qarshi urush.
>
1370 yili Amir Husaynga qarshi Balxga yurish va uni bartaraf
Amir Temur etish.
tomonidan > 1370-1371 yillarda Farg’ona, O’tror, Yassi, Toshkent, Hisor,
markazlashgan
Badaxshon, Qunduz bo’ysundirildi.
qudratli
> 1381 yili Hirot, Seiston, Mozandaron, Saraxs, Sabzavor
davlatga asos
bo’ysundiriladi.
solinishi
> 1371-1389 yillarda jami 7 marta Mo’g’uliston hukmdori Amir
Qamariddinga qarshi jangu jadallar olib borish va sharqiy,
shimoliy hududlarning yurtga birlashtirilishi
>
1371, 1373, 1375, 1379, 1388 yillarda Xorazmdagi so’fiylar
sulolasi hukmdorlari: Husayn, Yusuf va Sulaymon So’fiylarga
qarshi olib borilgan urushlar va Xorazmning yurt tarkibiga
qo’shib olinishi
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turganidek, Amir Temur o’z saltanati tarkibiga
Xorazm mulkini ham qo’shib olish uchun ko’p sa’y-harakatlarda bo’ldi. Chingizxon
tomonidan Jo’ji ulusiga berilgan Xorazm erlari Oltin O’rdadan mustaqil bo’lib ajralgan
bo’lib, hokimiyat tepasida Qo’ng’irot so’filari turardi. Keyinroq ikkiga bo’linib, janubiy
qismi Chig’atoy ulusiga bo’ysundirilgan edi, ammo Qo’ng’irot so’filari janubiy qismni
ham fatx etadi. Amir Temur esa butun Xorazmni o’z ulusining tarkibiy qismi deb hisoblar
edi. Shu boisdan Xorazmni o’z tasarrufiga kiritish uchun bir necha marta yurish qiladi.
1388 yilgi so’nggi Xorazm yurishi natijasida Sulaymon So’fiy hukmronligi ag’darilib, bu
o’lka Temur saltanati tarkibiga uzil-kesil qo’shib olindi.
Shunday qilib, Amir Temur bir necha yillar davom etgan qonli va qonsiz
kurashlar, muhim tadbirlar, kezi kelganda diplomatik aloqalarni muvaffaqiyatli qo’llanish
natijasida mamlakatni mo’g’ullar zulmidan ozod etdi, siyosiy tarqoqlik, o’zaro nizolarni
bartaraf qildi. Movarounnahr va Xuroson hududlari birlashtirilib, yagona markazlashgan
davlat barpo etishga muvaffaq bo’lindi.
Amir Temur kuchli, markazlashgan davlat barpo etish barobarida o’z qudratini
jahonga mashhur qilish, hududlarini kengaytirish maqsadida XIV asrning 80 yillaridan
e’tiboran xorijiy yurtlar tomon ko’plab harbiy yurishlar uyushtiradi. Uning 1386-1388
yillardagi «uch yillik», 1392-1396 yillardagi «besh yillik» va nihoyat 1398-1404
yillardagi «etti yillik» yurishlari xuddi shu maqsadlarga qaratilgandi. Bu harbiy yurishlar
davomida Eron, Kavkaz orti hududlari, shimoliy Hindiston, Suriya, Iroq erlari, Kichik
136
Osiyoning talay qismi egallanadi. Shu tariqa, qudratli saltanat vujudga kelib, uning
dovrug’i butun olamni tutdi. Biroq kezi kelganda shuni ta’kidlash joizki, Sohibqironning
ko’plab jahongirlik yurishlariga faqat bir yoqlama nuqtai nazardan baho berib bo’lmaydi.
Negaki, bu yurishlar goho mamlakat hududlariga tajovuz qilgan ajnabiy kuchlarga zarba
berish, goho muqaddas islom ta’limoti g’oyalarini, ularning tahqirlovchilaridan himoya
qilish yohud Sohibqiron yurtiga muttasil dushmanlik qilib kelgan xorijiy davlatlarga
nisbatan so’nggi chora sifatida amalga oshirilgan. Jumladan, Amir Temurning Oltin
O’rda xoni To’xtamishga qarshi bir necha marta (1389, 1391, 1394-1395 yy.) olib borgan
jangu jadallari, eng avvalo, yurt osoyishtaligi, uning hududiy yaxlitligini ta’minlash
maqsadiga yo’naltirilgan edi. Ayniqsa To’xtamishning Xorazm erlariga da’vosi bunda
muhim sabablardan biri bo’lgan. Amir Temur tomonidan Oltin O’rdaning mavh etilishi
esa, tabiiyki, uning tarkibiga kirgan hududlarning, chunonchi, rus knyazliklarining
mustaqillikka erushuvida ayricha ahamiyatga ega bo’lganligi ham tarixiy faktdir.
Shuningdek, Sohibqiron qo’shinining Turkiya sultoni Boyazid kuchlari bilan 1402
yilda Anqara yaqinida bo’lib o’tgan hayot-mamot urushi ham, avvalo, turk sultonining
qaysarligi, manmanligi, murosasizligi, adolat talabiga qo’l siltaganligi orqasida yuz
bergan. Bu beomon jangni o’z foydasiga hal etgan Amir Temur esa ayni paytda o’z
qudratini nafaqat Sharqda, balki G’arbda ham namoyish etishga musharraf bo’ldi. Shu
buyuk g’alabadan so’ng G’arbiy Evropaning Angliya, Frantsiya, Ispaniya singari nufuzli
davlatlari va ularning hukmdorlari Amir Temur bilan yaqindan aloqa bog’lash, hamkorlik
qilish, ayniqsa savdo-sotiq munosabatlarini o’rnatishga faol yo’l tutganliklari shundan
yaqqol dalolatdir. Darhaqiqat, Amir Temurning naqadar uzoqni ko’ra bilish salohiyatini
uning Evropa hukmdorlari – Frantsiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix
IV (1399-1413), Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-1407) bilan diplomatik
aloqalari va yozishmalaridan ham bilsa bo’ladi. U jumladan, Frantsiya qiroli Karl VI ga
yo’llagan maktubida savdo aloqalarini yo’lga qo’yishni taklif qilib «Dunyo savdo ahli
bilan obod bo’lajak», degan fikrni bildirgan edi. Frantsiya qiroli 1403 yil 15 iyunda
yozgan javob xatida taklifni mamnuniyat bilan qabul qilganini bildiradi. Bu davrga kelib
Buyuk ipak yo’li shuhratining yanada ortishi davomida Movarounnahr va Xuroson
dunyoning turli mamlakatlari bilan har jihatdan yaqindan bog’lanib, xalqaro karvon
savdosining eng muhim markaziga aylandiki, bu esa Vatanimizning iqtisodiy, madaniy
va ma’naviy yuksalishiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Amir Temur qudratli saltanatni vujudga keltirar ekan uni omilkorlik bilan idora
qilish, boshqaruv tizimini yanada takomillashtirib borishga ham alohida ahamiyat berdi.
U o’zbek davlatchiligining Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar,
Xorazmshohlar davrida tarkib topib, rivojlanib borgan tizimi, tartib-qoidalari, huquqiy
asoslarini yangi tarixiy davrning talab, ehtiyojlariga moslab yanada takomillashtirdi,
ularga yangicha ruh, mazmun va sayqal berdi.
Amir Temur o’zigacha shakllangan o’zbek davlatchiligining asoslariga izchil amal
qilish bilan birga ularni mazmunan boyitishga jiddiy ulush qo’shdi.
Amir Temur milliy davlatchilik asoslarini rivojlantirishda, jamiyat rivojida barcha
ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazarda tutish va ularning manfaatlarini ta’minlashga alohida
e’tibor berdi. Shundan kelib chiqib Amir Temur dunyo tarixida birinchi bo’lib jamiyat
137
ijtimoiy tarkibini 12 tabaqaga ajratib, ularning har birining alohida mavqei, manfaatlarini,
shunga muvofiq keladigan davlat va jamiyatning o’zaro munosabatlarini belgilab bergan.
Uning davrida boshqaruv ikki idoradan, ya’ni dargoh va vazirliklardan iborat
bo’lgan. Dargoh tepasida oliy hukmdorning o’zi turgan. Mamlakat va davlat ahamiyatiga
molik masalalar uning ko’rsatmasi bilan hal etilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
