|
yuritgan
> Buxoro, Samarqand, Shosh, Termiz, Farg’ona shaharlarining
siyosat va
yangidan tiklanishi, ularning savdo-sotiq va hunarmandchilik
uning
markazlari sifatidagi mavqei ko’tarildi
natijalari
> Islom dini va uning peshvolari nufuzi tiklandi. Islomning
Movarounnahrning rasmiy dini sifatidagi mavqei ortib bordi
> Mo’g’ullar va bir qator turkiy qavm, elatlarning Movarounnahrga
kelib o’troqlashuvi va muqim yashashga moslashuvi jarayoni
faollashdi
Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy o’zgarishlarda Chig’atoy
ulusi xoni tashabbusi bilan mo’g’ul no’yonlari va shohzodalarining 1269 yilda Talas
vodiysida bo’lib o’tgan qurultoyi va undagi tarixiy kelishuvning roli va ta’siri katta bo’ldi.
Mazkur qurultoy barcha mo’g’ul xonlari, aslzodalariga qaerda yashashlaridan qat’i nazar
mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga aralashmaslik, belgilab qo’yilgan soliq, to’lovlar
bilan qanoatlanish, ekin maydonlarini payxon qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni
Movarounnahr erlariga ko’chib, asta-sekin o’troq hayotga o’ta borishga da’vat etdi.
XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib mo’g’ullarning mahalliy aholiga, ularning
turli ijtimoiy qatlamlariga nisbatan munosabatlari ham keskin o’zgarib bordi. Mo’g’ul
hukmron doiralarining bil qismi erlik aholining yirik mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-
sotiq, hunarmand tabaqalari bilan umumiy til topib, o’z qarashlarini o’zgartirib,
musulmon ruhoniylariga hayrixohlik va hurmat bilan munosabatda bo’la boshladilar.
Chig’atoy ulusida islom rasmiy davlat dini maqomiga ega bo’ldi. Shuningdek, mo’g’ul
qabilalari, elatlari bilan birga XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’plab turkiy
urug’-qavmlar ham Movarounnahrga kelib o’rnasha boshladi. Jumladan, barloslar
Qashqadaryoda, jaloirlar Ohangaron vodiysida, arlotlar Afg’oniston shimolida, kavchinlar
Tojikiston janubida, turkiylashgan mo’g’ullar urug’i-so’fiylar Xorazmda joylashib,
chuqur tomir otib bordi. Bu esa turkiy xalqlar, elatlarning o’lkadagi mavqeining yanada
mustahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta’sirining ortib borishiga bois bo’ldi.
XIV asrdan boshlab Chig’atoy ulusida mo’g’ul xonlari boshqaruvi sohasida ham muhim
o’zgarishlar yuz beradi. Bu o’zgarishlar, dastavval, Chig’atoy xonlaridan Duvoxon /1282-
1306/, uning o’g’illari Kebekxon /1318 - 1326/, Tarmashirin /1326 - 1334/ nomlari bilan
bog’liqdir. Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga ega bo’lgan Mas’udbek sa’i-
harakatlari bilan shaharsozlik rivojlanganligi, savdo-sotiq ahli katta naf topganligi, qishloq
xo’jaligi ancha yuksalganligi ko’zga tashlanadi. Kebekxon esa o’z qarargohini mo’g’ul
hukmdorlari orasida birinchi bo’lib Movarounnahrga ko’chirdi. Qashqadaryo vohasidagi
Nasaf shahridan uncha uzoq bo’lmagan joyda uning buyrug’i bilan saroy /mo’g’ulcha
128
ma’nosi «qarshi»/ bunyod etilib, Qarshi nomi bilan poytaxtga aylantirilishi o’sha davrning
muhim voqealaridan bo’lgan.
Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri - bu uning pul va ma’muriy-
hududiy sohalarda o’tkazgan islohotlaridir. Xususan 1321 yilda o’tkazilgan pul islohotida
xulagiylar davlati va Oltin O’rdadagi amaldagi pul tizimi hisobga olingan edi. Og’irligi 8
grammlik kata kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etildi. Katta tanga «dinor»
deb, kichik tanga «dirham» deb atalgan. Yangi pul birligi «Kepaki» nomi bilan mashhur
bo’lgan. Islohotning dastlabki yillarida Kebek nomi bilan mashhur bo’lgan bu tangalar
ko’plab hajmlarda Samarqand va Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki
xil qimmatga ega bo’lgan kumush tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan
ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida O’trorda ko’plab kumush tangalar
chiqaradigan zarbxona muntazam ishlab turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki
savdoning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi.
Ma’muriy islohotga ko’ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga, viloyatlar
tumanlar (mo’g’ullar tartib qilgan 10 ming askar beradigan, aholisi 40-50 ming nafar
bo’lgan, hozirgi tumanlarimizga qiyos etsa bo’ladi - izoh) ga bo’lindi. Jumladan,
Samarqand viloyatida 7 ta, Farg’ona viloyatida 9 ta tuman tarkib topgan. Kebekxonning
o’lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o’rnatish borasidagi siyosatini Tarmashirin izchil
davom ettirdi. U islomni qabul etib, uni davlatning rasmiy dini darajasiga ko’tardi.
Kebekxon yo’nalishida siyosat yurgizgan mo’g’ul xonlarining navbatdagi vakili
Qozonxon /1334-1346/ ham Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi
manfaatlarini himoya qilish uchun mahalliy mo’g’ul va turk amirlari, no’yonlarining olib
borayotgan bir yoqlama kurashlarini bartaraf etishga intildi. U o’zi uchun qarorgoh
sifatida Qarshi bilan Buxoro oraligida (hozirgi Muborak tumani hududida) mashhur
Zanjirsaroy qal’asini qurdirdi. Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning, dastavval,
ko’chmanchi mo’g’ul amirlarining kuchayib borayotgan ta’siri va fitnasi oqibatida 1346
yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan so’ng hokimiyat tepasiga kelgan amir Qazog’on
(1347-1358) mo’g’ul zodagonlari manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi. Uning o’zi ham
bir joyda muqim yashamasdan ko’p vaqtini bosqinchilik yurishlarida o’tkazardi. Buning
oqibatida uning davrida mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo’g’ul hukmdorlari
manfaatlari bir-biriga tobora zid kela bordi. Bu esa Movarounnahrda yana siyosiy
vaziyatning keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga
sabab bo’ldi. XIV asrning 40 - yillarida Chig’atoy ulusi ikki qismga: Ettisuv, Sharqiy
Turkistondan iborat Mo’g’ulistonga va Movarounnahrga bo’linib ketdi. 1348 yilda
Chiqatoy naslidan bo’lgan Tug’luq Temur Mo’g’uliston xoki etib ko’tarildi.
Movarounnahrda hokimiyatni egallagan amir Husayn 1358 yilda o’ldiriladi.
Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy hukmdorlarning
o’zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek qo’yish, jafokash xalqni mo’g’ullar
zulmi va istibdodidan butkul xalos etish va unda qudratli markazlashgan davlat barpo
etishdan iborat yuksak vazifa tarixiy zaruriyat taqazosi bilan kun tartibiga qo’yildi. Uni
muvaffaqiyatli uddalash esa ulug’ bobokolonimiz Amir Temurga nasib etdi.
129
Do'stlaringiz bilan baham: | 
