£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

>  Mehnat qurollari 

Moddiy                 > Harbiy qurol-yaroqlar

 

manbalar 

>  Tanga pullar

 

>  Uy-joylar, qabrlar

 

>  Idish-tovoqlar, devoriy tasvirlar 

>  Qal’alar, shaharlar va boshqalar 

 

 

>  Yozuv belgilari

 

>  Toshga, daraxt po’stlog’iga, teriga, qog’ozga

 

Yozma

 

yozilgan ma’lumotlar > Xalqlar hayoti, yuz 

bergan voqea va hodisalar

 

manbalar

 

haqida yozilgan kitoblar > Davlat 

boshliqlarining yozma shakldagi

 

 

farmonlari > Er, qimmatbaho narsalarni 

in’om qilish,

 

 

meros qoldirish, sotib olish bo’yicha

 

 

rasmiylashtirilgan hujjatlar

 

12

 

---

Ajdodlarimizning  miloddan  avvalgi  VIII-VII  asrlardagi  hayotini 

o’rganishda  «Avesto»  kitobi qimmatli  yozma  manba  hisoblanadi. Mazkur nodir 

kitobda  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar,  dastlabki  davlat  tuzilmalarining 

shakllanish jarayonlari o’z ifodasini topgan.

 

Vatanimiz  tarixiga  doir  ma’lumotlar  yunon  va  rim  manbalarida, 

chunonchi  Gerodotning  «Istoriya»  (M.1972),  Ksenofontning  «Grecheskaya 

istoriya»  (M.1935),  Polibiyning  «Vseobshchaya  istoriya»  (M.1980-1989), 

Arrianning  «Poxod  Aleksandra»  (M.L.  1962),  Strabonning  «Geografiya  v  17 

knigax»  (M.  1964);  Kurtsiy  Rufning  «Istoriya  Aleksandra  Makedonskogo» 

(M.1963) va boshqalarning asarlarida ham uchraydi. Antik mualliflar tomonidan 

yozib qoldirilgan ma’lumotlarni to’plovchi I.V.Pyankovning «Srednyaya Aziya v 

izvestiyax  antichnogo  istorika  Ktesiya»  (Dushanbe,  1975),  N.G.Gorbunovaning 

«Fergana  po  svedeniyam  antichnix  avtorov.  Istoriya  i  kultura  narodov  Sredney 

Azii» (L.1976) kabi kitoblar ham Vatanimiz tarixini o’rganishda yordam beradi.

 

Xitoy  yozma  manbalaridan  «Tarixiy  guvohliklar»  (mil.av.I  asr),  «Ulug’ 

Xan  xonadoni tarixi»  (milodiy  I  asr), «Kichik  Xan  xonadoni tarixi»  (milodiy  V 

asr), «Vey  xonadoni tarixi»  (milodiy  VI  asr), «Shimoliy  podshohliklar  (Beyshi) 

tarixi» (milodiy VII asr) va boshqalarda Turkiston tarixi haqida ma’lumotlar bor. 

Shuningdek,  arman,  vizantiyalik  mualliflarning  asarlarida  ham  Vatanimiz  tarixi 

haqida ma’lumotlar uchraydi.

 

Vatanimiz  tarixini  o’rganishda  turkiy,  fors,  arab  manbalarining  ahamiyati 

katta.  Qadimgi  turk  yozuvi  to’g’risida  S.E.Malovning  «Pamyatniki  drevne-

tyurskoy  pismennosti»  (M.1951)  va  «Eniseyskaya  pismennost  tyurkov.  Tekst  i 

perevodi»  (M-L.1951),A.Sagdullaevning  «Qadimgi  O’zbekiston  ilk  yozma 

manbalarda»  (T.1996)  asarlarida  qimmatli  ma’lumotlar  bor.  Turkiy  xalqlar, 

jumladan  o’zbek  xalqining  etnik  tarixini  o’rganishda  Abulg’oziyning  «Shajarayi 

turk» 

(T.1992), 

L.N.Gumilevning 

«Drevnie 

tyurki» 

(M.1960), 

A.Yu.Yakubovskiyning  «K  voprosu  ob  etnogenezi  uzbekskogo  naroda»  (T. 

1941) asarlaridan foydalanish mumkin.

 

O’zbek  xalqining  o’rta  asrlardagi  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy,  ma’naviy-

madaniy  hayotini  o’rganishda  Abu  Nasr  Forobiyning  «Fozil  odamlar  shahri» 

(T.1993),  Abu  Rayhon  Beruniyning  «Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar» 

(T.1968),  Yusuf  Xos  Hojibning  «Qutadg’u  bilig»  (T.1960),  M.Qoshg’ariyning 

«Devonu  lug’otit-turk.  Uch  jildlik»  (T.1960-1963),  Abu  Tohirxojaning 

«Samariya» 

(T.1991), 

Narshahiyning 

«Buxoro 

tarixi» 

(T.1991), 

Nizomulmulkning  «Siyosatnoma  yoki  siyar  ul-muluk»  (T.1997),  Amir 

Temurning «Temur tuzuklari» (T.1991), Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» 

(T.1994) va boshqa nodir kitoblar muhim tarixiy manba bo’lib xizmat qiladi.

 

Vatanimiz  tarixini  o’rganishda  o’z  davrida  hokimiyat  tepasida  turgan 

sulolar  tarixini  yoritishga  bag’ishlangan  bir  qator  kitoblar  –  Shihobiddin  an-

Nasaviyning  «Sulton  Jaloliddin  Manguberdi  hayoti  tafsiloti»  (T.:  O’zbekiston, 

1999), 

Nizomiddin 

Shomiyning 

«Zafarnoma»  (T.:  O’zbekiston,1996), 

Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» (T.: Sharq, 1997), Ibn Arabshohning

 

13

 

---

«Amir  Temur  tarixi.  Ikki  jildlik»  (T.:  Mehnat,  1992),  Hofiz  Tanish  al-

Buxoriyning 

«Abdullanoma»  (T.1999),  Mulla  Muhammad  Solihning 

«Shayboniynoma»  (T.1989),  Bayoniyning  «Shajarayi  Xorazmshohiy»  (T.1991) 

va boshqalar qimmatli manba sifatida diqqatga sazovordir.

 

Bizgacha  etib  kelgan  bunday  moddiy  va  yozma  manbalar  O’zbekiston 

tarixini 

o’rganishda 

muhim 

ahamiyatga 

ega. 

O’zbekiston 

Fanlar 

Akademiyasining  Sharqshunoslik  instituti,  Sharq  qo’lyozmalar  fondi  dunyodagi 

eng  yirik  qo’lyozmalar  xazinalaridan  hisoblanadi.  Bu  erda  40  mingdan  ziyod 

qo’lyozma nusxalari, 30 mingdan ortiq toshbosma kitoblar va 10 mingdan ortiq 

Sharq  tillarida  yozilgan  hujjatlar  mavjud.  Shuningdek,  Vatanimiz  tarixiga  oid 

muhim  qo’lyozma  hujjatlar,  nodir  kitoblar,  qimmatli  ma’lumotlar  horijiy 

mamlakatlardagi  ilm  maskanlari,  kutubxonalarda  saqlanmoqda.  Ana  shu 

qo’lyozma  hujjatlar  va  kitoblarning  hozirgi  o’zbek  tiliga  tarjima  qilinishi  va 

nashr etilishi Vatanimiz tarixini yanada to’laroq, xolisona yoritilishiga, tariximiz 

sahifalaridagi «oq» va «qora» dog’larning barham topishiga ko’maklashadi.

 

O’zbekiston  tarixiga  doir  tarixiy  manbalar  haqida  ma’lumotlar 

B.Ahmedovning 

«O’zbekiston 

xalqlari 

tarixi 

manbalari» 

(T.1991), 

T.Saidqulovning  «O’rta  Osiyo  xalqlari  tarixining  tarixshunosligidan  lavhalar» 

(T.1993)  nomli  kitoblarda  to’laroq  berilgan,  o’quv  jarayonida  ulardan 

foydalanish zarur.

 

O’zbekiston  tarixini  o’rganishda  etakchi  zamonaviy  tarixchi  olimlarimiz 

tomonidan  yaratilgan  tarixiy  asarlar,  darslik  va  o’quv  qo’llanmalar  muhim 

o’ringa  ega.  Ulardan  eng  muhimlarining  nomlari,  mualliflari  haqidagi 

ma’lumotlar  mazkur  darslikning  oxirida,  foydalanilgan  adabiyotlar  ro’yxati 

bo’limida berilgan bo’lib, ularni o’qish, o’rganish talabalarga tavsiya etiladi.

 

Tariximiz  to’g’risida  to’la  tasavvur  hosil  qilish  uchun  O’zbekiston  tarixi 

davlat  muzeyi,  Temuriylar  tarixi  davlat  muzeyi,  O’lkani  o’rganish  va  boshqa 

muzeylar,  Samarqand,  Buxoro,  Xiva,  Shahrisabz,  Qarshi,  Urganch,  Toshkent  va 

boshqa shaharlar, ulardagi tarixiy yodgorliklar bilan yaqindan tanishish zarur.

 

Ajdodlarimiz  qoldirgan  moddiy  va  ma’naviy  yodgorliklar  bilan  tanishar 

ekanmiz,  ularda  xalqning  mehnati,  fikr-o’ylari,  orzu-umidlari,  his-tuyg’ulari 

mujassamlashganini  qalban  his  etamiz,  anglab  etamiz.  Ana  shunda  bu  tarixiy 

yodgorliklarning 

chiroyli 

ko’rinishidan 

huzurlanibgina 

qolmasdan, 

ajdodlarimizga,  xalqimizga,  millatimizga  nisbatan  mehr-muhabbatimiz  ortadi, 

Vatanimiz bilan faxrlanamiz.

 

3. Barkamol avlodni shakllantirishda Vatan tarixining ahamiyati.

 

O’zbekiston  tarixi  yoshlarga  xalqimizning  o’tmishi,  tarixi  haqida  bilim 

berish  bilan  bilan  chegaralanib  qolmaydi,  u  yoshlarni  vatanparvar,  ma’naviy 

jihatdan  komil  fuqaro  etib  shakllantirishga  xizmat  qiladi.  Vatanimiz  tarixi  «Har 

bir fuqaroni, jumladan, yoshlarimizni boy madaniy  merosimizni qadrlashga, uni 

ko’z qorachig’iday avaylab-asrashga, yurak-yurakdan iftixor qilishga o’rgatadi.

 

14

 

---

O’zimizning  boy  o’tmish  merosimizdan  madad  va  ibrat  olishga  imkon  beradi. 

Odamlar qalbida ezgulik tuyg’ularini uyg’otib, bugungi avlod kimlarning avlodi, 

kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydi».

1

 

Mustaqillik  qo’lga  kiritilgach,  Vatanimiz  tarixida  burilish  pallasi, 

ma’muriy-buyruqbozlik  boshqaruviga  asoslangan  totalitar  tuzumdan  erkin, 

demokratik tuzumga o’tish davri boshlandi. O’tish davrida eski ideallar, g’oyalar, 

odatdagi  tafakkur  va  axloq  me’yorlari  buziladi,  milliy  qadriyatlar  qayta 

baholanadi,  alternativ  nuqtai  nazarlar  paydo  bo’ladi,  allaqachon  unutilgan 

qarashlar  qayta  uyg’onadi,  ziddiyatlar  keskinlashadi.  Vujudga  kelgan  murakkab 

sharoitda birovlar tarixning borishini bilish mumkin emas, deb talvasaga tushsa, 

boshqalar  eskirgan,  rad  etilgan  «haqiqat»ga  yopishib  olib,  tarix  g’ildiragini 

orqaga  qaytarishni  orzu  qiladi,  urinadi.  Tarixiy  tajriba  va  saboqlar  esa  dunyoda 

nimalar o’zgardi, nima uchun o’zgardi, qanday qarashlardan tezroq xolis bo’lish 

kerak,  degan  savollarga  javob  topishga,  yangi  jamiyat  qurishning  alternativ 

yo’llarini  mushohada  qilib,  eng  to’g’risini  topishga,  xatoga  yo’l  qo’ymaslikka 

undaydi. Bunda tarix to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchi kompas bo’lib xizmat qiladi.

 

Davlat  mustaqilligini  o’z  qo’liga  olgan  ozod,  hur  O’zbekistonda  Vatan, 

istiqlol  taqdiri  bugungi  baxtli  avlodlar  qo’lida.  Mustaqillikni  asrab-avaylash, 

mustahkamlash,  mamlakatimizni  keyingi  avlodlarga  yanada  qudratli,  obod, 

ijtimoiy-iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan  holda  etkazish  zamonamizning  dolzarb 

vazifasiga, talabiga aylandi. Bu mas’uliyatli, ayni paytda sharafli vazifaning qay 

darajada  ado  etilishi  bugungi  avlodlarga,  xususan  yoshlarga,  ularning  ma’naviy 

barkamolligiga bog’liq. «Biron bir jamiyat, - deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz Islom 

Karimov,  -  ma’naviy  imkoniyatlarini,  odamlar  ongida  ma’naviy  va  axloqiy 

qadriyatlarni  rivojlantirmay  hamda  mustahkamlamay  turib  o’z  istiqbolini 

tasavvur eta olmaydi».

1

 

Har qanday jamiyat taraqqiyotining asosiy kuchi ma’naviyat va 

ma’rifatdadir. Ma’naviy barkamollikni tarbiyalashda Vatan tarixi muhim omildir. 

«Ma’naviyat, - deb yozadi Islom Karimov, - o’z xalqining tarixini, uning 

madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib etishga suyangandagina 

qudratli kuchga aylanadi»

2

, 

«...tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan

 

kam  sezmay,  boshini  baland  ko’tarib  yurishi  uchun  insonga,  albatta,  tarixiy 

xotira kerak... Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson»

3

 .

 

Insonda tarixiy xotira o’z Vatani tarixini, o’z xalqi, ajdodlari tarixini bilish 

orqali  shakllanadi.  Yaqin  o’tmishda  mustamlakachilar,  totalitar  tuzum 

mutasaddilari  ko’pgina  xalqlarni,  jumladan,  o’zbek  xalqini  o’z  tarixidan  judo 

qilish,  ularni  o’z  o’tmishiga  loqaydlik  bilan  qaraydigan,  nasl-nasabini 

eslolmaydigan  manqurtlarga  aylantirish  siyosatini  yuritdi,  amaliyotda  esa

 

1

 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.6. T.: O’zbekiston, 1998, 371-bet 

1

 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 

kafolatlari. T.: O’zbekiston, 1997, 137-bet. 

2

 Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.: O’zbekiston, 1992, 71-bet. 

3

 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998, 8-9-betlar. 

15

 

---

xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qo’yildi, uning bir necha ming yillik boy 

tarixi soxtalashtirildi, uni yoshlarga o’qitish va o’rgatishga izn berilmadi.

 

Mustaqillik  sharofati  bilan  Vatanimiz  tarixi  o’z  o’rnini  topdi,  barcha 

o’quv  maskanlarida  talaba-o’quvchilarga  Vatan  tarixini  o’qitish  davlat  siyosati 

darajasiga  ko’tarildi,  Vatan  tarixini  o’qitish  yo’lga  qo’yildi.  Vatanimiz  tarixi 

millatning,  yoshlarning  haqiqiy  tarbiyachisiga  aylanmoqda.  Bu  borada  Prezident 

Islom Karimovning «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini 

nazarda  tutishimiz  kerak.  Xotirasiz  barkamol  kishi  bo’lmaganidek,  o’z  tarixini 

bilmagan  xalqning  kelajagi  ham  bo’lmaydi»,  «Tarix  -  xalq  ma’naviyatining 

asosidir»,  «Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yo’q»,  «O’zlikni  anglash  tarixni  bilishdan 

boshlanadi»,  «Inson  uchun  tarixdan  judo  bo’lish  -  hayotdan  judo  bo’lish 

demakdir»

4

  degan  ifodali  so’zlari  va  ko’rsatmalari  dasturilamal  bo’lib  xizmat 

qilmoqda.

 

Tarix  talaba-o’quvchilarda  olam  yagona  va  yaxlit,  O’zbekiston  uning 

ajralmas bir qismi, olamda sodir bo’ladigan voqea, hodisalar umumiy va o’zaro 

bog’lanishda,  uzluksiz  harakatda  ekanligi  to’g’risida  to’g’ri  tasavvur, 

tushunchalarni shakllantiradi.

 

O’z  o’tmishini,  ajdodlari  tarixini  yaxshi  bilgan  insonning  irodasi  kuchli 

bo’ladi,  uni  har  xil  aqidalar  girdobiga  tushishdan  saqlaydi.  O’tmishni  bilgan, 

tarix saboqlarini anglab etgan inson hozirgi zamonni yaxshi tushunadi, kelajakni 

to’g’ri  tasavvur  etadi.  Muxtasar  aytganda,  Vatan  tarixi  talaba-o’quvchilarda 

xalqning  o’tmishi,  hozirgi  zamoni  va  kelajagi  yagona  tarixiy  jarayon  degan 

tushunchani  shakllantiradi.  Bu  o’z  navbatida  yoshlarni  tarixiy  jarayonlarning 

oddiy kuzatuvchisi bo’lib qolishdan saqlaydi, ularni olg’a intilishga, taraqqiyotga 

ko’maklashishga undaydi.

 

O’zbekiston  tarixi  talaba-o’quvchilarga  bugungi  kunda  mamlakatimizda 

amalga oshiralayotgan demokratik islohotlarning mohiyati va natijalarini, milliy, 

huquqiy davlatchilikni barpo etish, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish, ijtimoiy 

yo’naltirilgan  bozor  iqtisodiyotini  shakllantirish  jarayonlarini  o’rgatadi.  Bu  o’z 

navbatida  yoshlarda  ilmiy  dunyoqarashni,  siyosiy  madaniyatni  tarbiyalaydi, 

jamiyatda o’z o’rnini to’g’ri belgilashga ko’maklashadi.

 

Xalqimizning buyukligi, kuchi, uning boy ma’naviy merosga ega ekanligi 

bilan  belgilanadi.  Xalqimizning  ma’naviy  poydevori  juda  qadimiy  va 

mustahkam.  Ajdodlarimiz  etishtirib  bergan  o’nlab,  yuzlab  jahonga  mashhur 

olimu-ulamolar,  me’moru-binokorlar,  naqqoshlar,  zargarlar,  hunarmandlar, 

davlat arboblari, xalq qahramonlari hayoti, dunyoda birinchilar qatorida bunyod 

etilgan  ilm  va  ta’lim  maskanlari  faoliyati  talaba-o’quvchilar  uchun  katta  ibrat 

maktabi,  tarix  sabog’idir.  Kelajak  sari  intilayotgan  yoshlar  uchun  bu  boy 

ma’naviy meros mustahkam tayanchdir. Uning zaminida tinimsiz va mashaqqatli 

mehnat,  har  qanday  to’siqlarni  engish,  ilmga  va  ziyoga  intilish  kabi  xislatlar 

yotadi. Bunday xislatlar Vatan tarixini o’qitish orqali yoshlarga singdiriladi.

 

4

 Qarang: Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T., O’zbekiston, 1992, 71-bet; Tarixiy 

xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998, 10,21-betlar. 

16

 

---

Vatan tarixi xalqimizning asrlar davomida ko’pgina xalq, elatlar bilan ahl, 

hamjihat  bo’lib  yashaganligidan,  yurtimizda  turli  diniy  e’tiqodlar  erkinligi  va 

inoqligi  bo’lganligidan  guvohlik  beradi.  Bu  mustaqil  O’zbekistonda  yashovchi 

turli  dinlarga  e’tiqod  qiluvchi  120  dan  ortiq  millat  va  elatlar  o’rtasida  tinchlik, 

milliy  totuvlik,  birodarlikni  yanada  mustahkamlashga  xizmat  qiluvchi  tarixiy 

saboqdir.

 

Kelajagi  buyuk  davlat  qurayotgan  bugungi  avlodlar  uchun  o’zbek 

davlatchiligi  tarixi,  ming  yillar  davomida  shakllanib,  takomillashib  kelgan 

siyosiy-huquqiy 

institutlar, 

qonun-qoidalar 

tajribasi 

O’zbekistonning 

mustaqilligini  yanada  mustahkamlash,  huquqiy  davlat,  demokratik  jamiyat 

qurishda mustahkam tayanch va madadkordir.

 

Tarixiy  xotira,  ajdodlarimiz  qoldirgan  boy  ma’naviy  merosni  egallash 

talaba-o’quvchilarda  halollik,  odillik,  rostgo’ylik,  mehr-oqibat,  mehnatsevarlik, 

ilmga intilish kabi insoniy fazilatlarni shakllantirishga ko’maklashadi.

 

Vatan  tarixi  yoshlarda  jamiyatda  ertaroq  mustaqil  faoliyat  yuritish,  o’z 

qobiliyatini  to’laroq  ochish  va  hayotga  tatbiq  etish  sifatlarini  shakllantiradi, 

Vatan,  xalq  taqdiri  uchun  mas’uliyatni  o’z  zimmasiga  olish  kabi  yuksak 

ma’naviy burchni tarbiyalaydi, milliy g’oya bilan qurollantiradi.

 

Shu  boisdan  Vatan  tarixini  har  tomonlama,  chuqur  o’rganish  muhim 

ahamiyatga  molik  vazifadir.  Mamlakatimizda  mustaqillik  sharofati  tufayli 

bog’chalardan tortib Oliy o’quv yurtlarigacha bo’lgan ta’lim-tarbiya tizimlarida 

O’zbekiston  tarixi  fanini  o’qitishga  davlat  darajasiga  ko’tarilgan  vazifa  sifatida 

katta  e’tibor  berilmoqda,  g’amxo’rlik  qilinmoqda.  «Tarix  millatning  haqiqiy 

tarbiyachisiga  aylanib  bormoqda.  Buyuk  ajdodlarimizning  ishlari  va  jasoratlari 

tarixiy xotiramizni  jonlantirib, yangi  fuqarolik ongini shakllantirmoqda.  Axloqiy 

tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda»

1

.