£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Qadimda      >  Saka - 

Ular asosan o’lkaning shimoliy-sharqiy qismida, ya’ni

 

O‘rta 

Xaumavarga    Murg’ob vodiysi, Amuning yuqori oqimida, Oloy,

 

Osiyoda 

Farg’ona vodiysida yashaganlar.

 

yashagan sak   >  Saka - 

(Cho’qqi qalpoq kiyganlar). Ular Amuning quyi oqimi

 

qabilalari. 

Tigraxauda      va  Sirdaryoning o’rta va quyi  oqimidan to  Orol

 

shimoligacha    bo’lgan    keng    cho’lli    hududlarda joylashganlar. >  

Saka-Tiay        Kaspiy   shimolida,   Ural   tog’   oldi   mintaqalarida 

Tara-daraya     yashaganlar.

 

K.Shoniyozov. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni T.: Sharq, 2001, 9-bet. 

65

 

---

Bu qabilalar aholisi ham o’ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy turmush tarziga 

ega bo’lib, nisbatan to’laqonli hayot kechirgan, kelgusi nasllar uchun o’zlaridan munosib 

meros qoldirish yo’lida sa’y - harakatlarda bo’lgan.

 

Muqaddas «Avesto» kitobida ham vatanimiz hududida yashagan qavm, elatlar 

haqida ko’plab ishonchli ma’lumotlar bor. Jumladan, unda Xorazm, Sug’d, Baqtriya 

singari  yurtlarning  iqtisodiy  va  madaniy-ma’naviy  taraqqiyotda  yuksak  darajada 

bo’lganligi qayd etiladi.

 

Firdavsiyning  «Shohnoma»  asarida  va  boshqa  mo’’tabar  manbalarda  turkiy 

etnoslar O’rta Osiyoda yashovchi azaliy qavm ekanligi ta’kidlanadi. Shu boisdan bu o’lka 

qadimdan  Turon  deb  atalib  kelindi.  Turonzamindagi  qo’shni  qardosh  elatlar  o’zaro 

hamjihatlikda yashab, chuqur ildiz otib borish barobarida tabiiy zaruriyat taqozasi o’laroq 

bir-birlari bilan qo’shilishib, birikishib o’zaro etnik jarayonlarni boshdan kechirganlar. Bu 

esa asta-sekin bu hududda turkiy va sug’diyda so’zlashuvchi ikki tilli xalqning shakllanib 

borishida o’z ifodasini topgan.

 

O’rta Osiyo aholisi to’g’risidagi ma’lumotlarni yunon-rim tarixchilari asarlarida 

ham  uchratamiz.  Ular  Qora  dengizning  sharqiy  hududlarida  yashovchi  qabilalarni 

umumiy  nom  bilan  «skiflar»  deb  ataganlar.  Gerodot  «bu  xalqlar  qadimiylikda 

misrliklardan qolishmaydi», deb qayd etadi. Yozma manbalarda skiflarning ikkita yirik 

qabilasi – massagetlar va saklar xususida ko’proq eslatiladi.

 

Ayniqsa  ona  yurt  tinchligi  va  osoyishtaligini  ta’minlash,  uni  ajnabiy 

kuchlar tajovuzi va bosqinidan himoya qilish zaruriyati turli qardosh va qondosh 

urug’,  qabilalar,  elatlarni  bir-birlari  bilan  yaqinlashtirgan,  do’stlashtirgan,  bir 

yoqadan  bosh  chiqarib  faol  harakatlarga  chorlagan.  Shu  tarzda  davom  etgan 

o’zaro yaqinlik, birodarlik, og’a-inilik tuyg’usi bu qavm, elatlarni ma’nan, ruhan 

va  jismonan  bir  jonu  bir  tan  bo’lib  o’zaro  intensiv  etnik  jarayonlarga  kirishib 

borishlariga bois bo’lgan.

 

66

 

---

2. Yurtimiz hududida kechgan etnik jarayonlar. O‘zbek xalqining shakllanishi

 

O’zbek  elatining  alohida  etnik  birlik  (elat)  bo’lib  shakllanishida  ushbu  elatning  ilk 

ajdodlari  bo’lgan  tub  erli  etnik  birliklar,  ya’ni  ikki  til  (turkiy  va  eron)  turkumidagi 

qavmlarning  aralashuvi  alohida  o’rin  tutadi.  Ikki  til  guruhidagi  etnoslarning  aralashuv 

jarayoni  sak-massagetlardan,  ular  yashagan  hududlarga  qiyosan  aytganda  xorazmiylar, 

baqtriylar,  sug’diyonaliklardan  boshlangan.  Antropolog  olim  T.Q.Xo’jaevning  tadqiqot 

xulosalariga ko’ra, yurtimizda hozirgi o’zbeklarga xos antropologik qiyofa mil. avv. III-II 

asrlarda  shakllanib  bo’lgan.  Keyinchalik  shimoliy-sharqiy  hududlardan  O’rta  Osiyoga 

ko’plab turkiy etnik guruhlarning kirib kelishi va mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni 

kuchayib boradi.

 

Mil.  avv.  II  asrning  ikkinchi  yarmida  Sharqiy  Turkiston  hududlarida  yashovchi 

turkiy  etnik  guruhlarning  Sug’diyona,  Baqtriya,  Farg’ona  vohalariga  kirib  kelishi  sodir 

bo’ladi.  Ular  Xitoy  manbalarida  yuechjilar  deb  ataladi. Yuechjilar  mahalliy hukmdorlar 

ustidan g’olib kelib, hokimiyatni egallaydilar va milodiy IV asrgacha davlat hokimiyatini 

boshqaradilar.  Bir  necha  asrlik  bu  tarixiy  jarayon  davomida  yuechjilar  deb  nomlangan 

turkiy etnik guruhlar mahalliy aholi bilan aralashib, qo’shilib ketadilar.

 

Milodiy  IV-V  asrlarda  O’rta  Osiyo  hududiga  xioniylar,  kidariylar,  eftaliylar  nomli 

turkiy  etnik  guruhlar  kirib  keladilar.  Kushonlar  sulolasi  ag’darilib,  hokimiyat  avval 

kidariylar, keyinroq eftaliylar qo’liga o’tadi. Bu suronli tarixiy jarayonda O’rta Osiyoda 

yana  etnik  aralashuv  yuz  beradi.  Tashqaridan  kirib  kelgan  bu  turkiy  etnik  guruhlar 

mahalliy aholi tarkibiga qo’shilib ketadilar.

 

Milodiy  VI  asr  o’rtalaridan  boshlab  O’rta  Osiyo  erlarining  Turk  xoqonligi 

tasarrufiga  o’tishi  bilan  bog’liq  holda  bu  hududda  sharqdan  turli  turkiy  urug’, 

qabilalarning kelib joylashishi va o’troqlashishi jarayoni yanada kuchayadi. Ayni paytda 

bu  erlarda  o’rnashgan  turkiy  etnik  guruhlar  o’zlariga  xos  ko’plab  milliy  an’analar, 

udumlar  va  marosimlarni  ham  olib  kelganlar.  Bu  esa,  bir  tomondan,  bu  hududda 

aholining  aralashish-qo’shilish  jarayoniga  sezilarli  tasir  ko’rsatgan,  bu  erda  azaldan 

yashab  kelgan  aholining  turkiy  qatlami  salmog’ining  ko’payib  borishiga  bois  bo’lgan. 

Ikkinchi tomondan, o’lka hayotida kechgan bu tarzdagi etnik o’zgarishlar, shu hududda 

yashagan  xalqlarning  bir-birlari  bilan  yaqinlashib,  madaniy-ma’naviy  aloqalarining 

o’zaro boyib, taraqqiy etishiga ijobiy ta’sir ko’rsatib borgan.

 

Turk  xoqonligi  hukm  surgan  VI-VIII  asrlarda  yurtimizning  sharqiy,  hususan 

Farg’ona,  Shosh  xududlariga  turkiy  etnosga  mansub  urug’,  qabilalarning  kirib  kelishi 

kuchayadi.  Ularning  ko’pchiligini  qarluqlar  tashkil  etardi.  VII  asr  o’rtalariga  kelib 

Farg’ona  vodiysining  sharqiy  va  markaziy  erlarida  qarluqlar  mustahkam  o’rnashib 

oladilar. Shuningdek, Toshkent vohasining tog’li va tog’ oldi tumanlari aholisi tarkibining 

ancha qismini ham qarluqlar tashkil etgan.

1

 Ularning ko’pchiligi o’troq hayot kechirib, 

turli  xil  xo’jalik  yuritish  tizimini  yaratib  borganlar.  Ular  yashagan  joylar  o’z  orastaligi, 

obodonligi, gavjumligi bilan ajralib turgan.

 

Qarang K.Shoniyozov. O’zbek xalqining jarayoni, 145 bet. 

67

 

---

Ettisuv  kengliklarida,  Chu  vodiysi,  Issiqko’l  tomonlarda  ham  qarluqlarning  katta 

qismi  yashagan.  Chu  vodiysi  atroflarida  ularning  nisbatan  rivojlangan  shahar  va 

qishloqlari mavjud bo’lib, ularda iqtisodiy va madaniy hayot darajasi bir muncha yuqori 

bo’lgan. Aholining ancha qismi dehqonchilik, hunarmandchik savdo sotiq singari kasblar 

bilan shug’ullangan.

 

200 yil davom etgan Turk hoqonligi davrida Evroosiyo kengligida yashovchi bir 

qancha turkiy qabilalarning birlashib borishi natijasida yirik qabila ittifoqlari, katta-kichik 

davlatlar  vujudga  keldi.  Xoqonlikning  barcha  hudud  aholisiga  tushunarli  yozuv  va  til 

shakllanadi. Xoqonlik davrida tashkil topgan o’g’iz, uyg’ur, qipchoq, qirg’iz va boshqa 

etnik  uyushmalar  o’rta  asrlar  davomida  vujudga  kelgan  bir  qancha  elatlarning 

shakllanishiga asos soladi. Hozirgi kunda Evroosiyoda mavjud bo’lgan turkiy xalqlarning, 

jumladan, o’zbek xalqining etnogenezi xoqonlik davridagi turkiy dunyo bilan bevosita 

bog’liq va shuning uchun bu elatlar qondosh xalqlar hisoblanadi.

2

 

X asr o’rtalarida sharqiy Turkiston, Ettisuv kengliklarida yashagan qarluq, chigil, 

yag’mo  va  boshqa  turkiy  qabilalarning  Abdulkarim  Sotiq  Bug’raxon  boshchiligida 

Qorahoniylar  nomi  bilan  atalgan  markazlashgan  yirik  turkiy  davlatga  birlashuvi  turkiy 

elatlar tarixiy taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi.

 

X asrning ikkinchi yarmidan boshlab Qoraxoniylar davlati hududining Turonzamin 

tomon kengayib borishi va buning natijasida Somoniylar sulolasining inqirozga yuz tutib, 

butun Movarounnahr bo’ylab Qoraxoniylar hukumronligining o’rnatilishi jarayonida bu 

zaminga sharqdan ko’plab turkiy urug’ va qabilalarning kelib joylashishi sodir bo’ldi

 

>  Qarluqlar 

>  Chigillar 

>  Yag’molar IX-