£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Xiva  xonligi.  Manbalarda  ko’rsatilishicha,  XIX  asr  birinchi  yarmida  Xiva 

xonligining  hududi  19  ming  kvadrat  milni  tashkil  etgan.  Xonlik  janubda  Eron  bilan, 

sharqda  Buxoro  amirligi,  g’arbda  Kaspiy  dengizi,  shimolda  qozoq  juzlari  bilan 

chegaradosh  edi.  Suvsiz,  cheksiz  Qoraqum,  Qizilqum  sahrolari  Xiva  xonligini  hududiy 

jihatdan  boshqa  mamlakatlardan  ajratib  qo’ygan  edi.  Quyi  Amudaryo  bo’yi  Xiva 

xonligining  markaziy  qismini  tashkil  etardi.  Amudaryo  sohillarida  joylashgan  Xiva, 

Urganch,  Qiyot,  Ko’na  Urganch,  Xazorasp,  Qo’ng’irot,  Xo’jayli,  Kurdar  (Xozirgi 

Chimboy)  shaharlari  xonlikning  yirik  shaharlari  edi.  O’rta  Osiyoning  eng  boy  savdo 

markazlaridan  biri  bo’lgan  Xiva  shahri  xonlikning  poytaxti  hisoblanardi.  Shahar  ikki 

qismdan  Ichan  qal’a  (shaharning  ichki  qismi)  va  Dishon  qal’a  (shaharning  tashqi 

qismi)dan iborat edi. Ichan qal’ada xon qarorgohi va harami, 17 ta masjid, 22 ta madrasa, 

karvonsaroy va bozor joylashgan bo’lib, ular asosan X1X asrda barpo etilgan. 1842 yilda 

Dishon  qal’a  qurilib,  devor  bilan  o’rab  olinadi.  Dishon  qal’ada  hunarmandlar, 

savdogarlar, mardikorlar, qisman dehqonlar ham istiqomat qilganlar.

 

Xiva xonligida taxminan 800 mingga  yaqin kishi  yashardi. Aholining ko’pchilik 

qismi  o’zbeklar  bo’lib,  ulardan  eng  kuchli  va  ko’p  sonlilari  qo’ng’irot,  nayman,  qiyot, 

uyg’ur, nukuz, qangli, xitoy, qipchoq qabilalari edi. O’zbek qabilalari asosan Amudaryo 

tarmoq yoygan qismida, kanallar bo’ylarida joylashgan edi.

 

Aholining  anchagina  qismini  (taxminan  1/4  qismi)  turkmanlar  tashkil  etardi. 

Turkmanlar qadimgi o’g’izlarning avlodlari bo’lib, forscha gaplashuvchi mahalliy xalqlar, 

o’zbeklar bilan qorishib ketgan edi.

 

Qoraqalpoqlar  yashaydigan  Amudaryoning  quyi  havzasi  va  Orol  degizining 

janubiy  qirg’oqlari  Xiva  xonligi  tasarrufida  edi.  Qoraqalpoqlar  bu  hududdagi  sho’rxok 

erlarni  qancha  mashaqqatlar  bilan  o’zlashtirib  tirikchilik  qilardi.  Dehqonchilik, 

chorvachilik, baliqchilik, ovchilik qoraqalpoqlarning asosiy mashg’uloti edi.

 

163

 

---

Xonlikning  shimoliy  qismida  qozoqlar  yashardi.  Shuningdek,  xonlikda  qisman 

forslar, arablar va boshqalar ham yashagan.

 

Muhammad Rahim I (1806-1825 yillar) davrida xonlikdagi o’zaro urushlar biroz 

tinchidi,  xonlikni  birlashtirish  nihoyasiga  etdi.  Qoraqalpoqlar  hamda  turkmanlarning 

chavdor qabilalari ham bo’ysundirildi. Mamlakatda o’tkazilgan soliq islohoti, bojxona 

joriy etilishi, oltin pul zarb etilishi xo’jalik ishlariga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. O’z 

vaqtida yig’ib olingan soliqlar xonlik daromadini oshirdi.

 

O’rta Osiyodagi qo’shni davlatlar singari Xiva xonligi ham monarxiya tipidagi 

davlat edi. Davlat tuzumi Buxoro amirligiga o’xshardi. Oliy xokimiyat xon qo’lida bo’lib, 

uning  huquqi  chegaralanmagan  -  hokimi  mutlaq  edi.  Xiva  xonligida  qulchilik  rasmiy 

jihatdan hamon mavjud edi. Dishon qal’ada qul bozori bo’lib, sotilguncha qullarni ushlab 

turuvchi maxsus bino mavjud edi. Qul savdosi ayrim toifadagi odamlar uchun daromadli 

edi,  qul  sotish  bilan  ko’proq  turkmanlar  shug’ullanardi.  Ular  Eron,  Afg’oniston, 

Badaxshonga hujum qilib, qishloq aholisini qul qilar, bozorda sotardi.

 

>  Muhammad Amin Inoq 

- 1770-1790 

>  Avazxon 

- 1790-1804 

>  Eltuzarxon 

- 1804-1806 

>  Muhammad Rahimxon I 

- 1806-1825