*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

0‘yinlar  nazariyasi. 
Tashkilotning  muvaffaqiyatiga  bog‘liq  bo‘lgan  eng 
muhim parametrlardan biri - bu raqobatbardoshlikdir. 0‘yinlar nazariyasi-qabul 
qilingan  qaroming  raqobatchilarga  ta’sirini  baholashdagi  modellashtirish usuli 
hisoblanadi.  0‘yinlar  nazariyasi  dastlab  harbiylar  tomonidan  ishlab  chiqilgan 
bo‘lib,  bu  nazariyadan  foydalanib  srategiyada  dushmanning  mumkin  bo‘lgan 
barcha  harakatlarini  hisobga  olish  mumkin.  Biznesda  о‘yin  modellari 
raqobatchilaming  narxlami  o‘zgartirish,  savdoni  qo‘  llab-quvvatllovchi  yangi 
kompaniyalari, qo‘shimcha xizmatlami taklif qilish, yangi mahsulotlami ishlab 
chiqarishni  oshirish  va  rivojlantirishni  prognozlash  uchun  ishlatiladi.  0‘yinlar 
nazariyasi  boshqa  modellar  kabi  tez-tez  ishlatilmaydi.  Shunga  qaramay, 
o‘yinlar nazariyasi raqobat sharoitida qaror qabul qilishda eng muhim va hisob-
kitoblami talab qiluvchi omillami aniqlash zarur bo‘lganda foydalidir.
 
Navbat  nazariyasi  modeli  yoki  optimal  xizmat  modeli  ularga  boigan 
ehtiyojni  qondirish  uchun  xizmat  kanallarining  optimal  sonini  aniqlash  uchun 
ishlatiladi.  Navbat  nazariyasi  modeli  juda  kichik  va  juda  ko‘p  miqdordagi 
holatlarda xarajatlami muvozanatlash uchun zarur bo‘lgan xizmat kanallarining 
optimal sonini aniqlash vositasi bilan rahbarlami ta’minlaydi.
 
Zahirani boshqarish modeli buyurtma berish vaqtini va ulaming miqdorini, 
shuningdek  omborlarda  tayyor  mahsulot  massasini  aniqlash  uchun  ishlatiladi. 
Har  qanday  tashkilot  ishlab  chiqarish  va  sotishdagi  kechikishlar  oldini  olish 
uchun  ma’lum  darajada  zaxiralami  saqlab  turishi  kerak.  Ushbu  modeining 
maqsadi  ma’lum  xarajatlarda  ifodalangan  zaxiralami  to‘plashning  salbiy 
oqibatlarini minimallashtirishdir.
 
Ushbu  xarajatlar  uch  xil  boiadi:  buyurtmalami  joylashtirish,  saqlash, 
shuningdek  zaxiralaming  etishmasligi  bilan  bogiiq  xarajatlarlar.  Yuqori 
darajadagi  zaxiralami  saqlash  ulaming  etishmasligi  oqibatida  yo‘qotishlami 
bartaraf  etadi.  Zahiralami  yaratish  uchun  zarar  bo‘lgan  katta  miqdordagi 
materiallami  xarid  qilish  buyurtmalami  joylashtirish  xarajatlarini  kamaytiradi. 
Biroq,  bu  potensial  foyda  saqlash,  ortiqcha  yuk,  foizlami  toiash,  sug‘urta 
xarajatlari, zarar, o‘g‘irlik va qo‘shimcha soliqlaming ortiqcha xarajatlari bilan 
bir-biriga  bog‘liq.  Bundan  tashqari,  menejment  aylanma  mablaglami  ortiqcha 
zahiralar  bilan  bog‘lash  imkoniyatini  hisobga  olishi  kerak,  bu  esa  kapitalni 
daromad  keltimvchi  aksiyalarga,  obligatsiyalarga  yoki  bank  depozitlariga 
sarmoya kiritishga to‘sqinlik qiladi.
 
Navbat  nazariyasi  modeli  yoki  optimal  xizmat  modeli  ularga  bo‘lgan 
ehtiyojni  qondirish  uchun  xizmat  kanallarining  optimal  sonini  aniqlash  uchun 
ishlatiladi.  Navbat  nazariyasi  modeli  juda  kichik  va  juda  ko‘p  miqdordagi 

---

 
holatlarda xarajatlami muvozanatlash uchun zarur bo‘lgan xizmat kanallarining 
optimal sonini aniqlash uchun qoilanma vositasini taqdim etadi.
 
Chiziqli  dasturlash  modeli  raqobatbardosh  ehtiyojlar  mavjud  bo‘lganda 
noyob  resurslami  taqsimlashning  optimal  usulini  aniqlash  uchun  ishlatiladi. 
Ushbu  model  odatda  ishlab  chiqarishdagi  muammlami  bartaraf  etish  uchun 
kadrlar 
bo‘limi 
mutaxassislari 
tomonidan 
qollaniladi. 
Imitatsion 
modellashtirish  modelni  yaratish  jarayonini  va  uning  haqiqiy  holatdagi 
o'zgarishlami  aniqlash  uchun  ekstrimal  qo‘llanilishini  anglatadi.  Imitatsiya 
modellari  matematik  usullaming  dasturlash  usuli  kabi  juda  murakkab 
vaziyatlarda  qo‘llaniladi.  Bu  juda  ko‘p  parametrlar,  matematik  tahlilning 
muammolari yoki noaniqlikning yuqori darajasi bilan bogiiq.
 
Iqtisodiy  tahlil  -  bu  eng  keng  tarqalgan  usul-bu  modelni  yaratish 
shakllaridan  biridir.  U  xarajatlami  va  iqtisodiy  daromadlami  baholashning 
deyarli  barcha  usullarini,  shuningdek,  korxona  faoliyatining  nisbatan 
rentabelligini  o‘z  ichiga  oladi.  Odatda,  "iqtisodiy"  model,  umumiy  daromad 
umumiy  xarajatlar  bilan tenglashtirilgan nuqtani aniqlash bilan tanaffus, qaror 
qabul qilish usuli tahliliga asoslangan bolib, unda korxona daromadli boiadi.

---

25