" Tasdiqlayman" Yangiariq 1-son knm O'ibdo' Z. Jumaniyozov

" Tasdiqlayman" Yangiariq 1-son knm O'IBDO'______Z.Jumaniyozov
27- Mavzu Marketing bo'icha reja tuzish
27-O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli
Vaqt: 80 daqiqa Ta'lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi Nazariy
O'quv mashgulot rejasi: 1. Marketing bo'icha reja tizish
2. Biznesda muvaffaqiyat qozonish (4P).
O'quv mashg'ulotining maqsadi. Marketing bo'icha reja tuzish bo'yicha bilim ko'nikmalarni shakllantirish
O'qitish natijasi Tadbirkorlik sohasidagi ma'naviyatini shakllantirish va huquqiy tarbiyasini tarkib toptirish, ko'nikmalarni o'rgatish.;

Pedagogik vazifalar:

1. Marketing bo'icha reja tizishni tanishtirish
2. Biznesda muvaffaqiyat qozonishni (4P) tushuntirish. O'quv faoliyat natijalari:
1. Marketing bo'icha reja tizishni
tushinib oladilar.
2. Biznesda muvaffaqiyat qozonish (4P) ni tasniflaydilar.

O'qitish metodlari Kichik axborotli, Ko'rsatish

O'qitish vositalari
Slaydlar, proektor,kopyuter,namunalar,elektron yo'riqnoma

O'quv faoliyatini tashkil etish shakllari

Ommaviy,jamoaviy, guruhli, yakka tartibda
O'qitish sharoiti O'quv xonasi va ustaxonasi
Qaytar aloqaning usul va vositalari Savol javob,test,misol va mashqlar bajarilgan o'quv topshiriqlarni baholash

27.O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqich
lari va vaqti Faoliyat mazmuni
o'qituvchi Ta'lim oluvchi
1-O'quv mashg'ulotiga kirish
(5 daq)
Tashkiliy qism.
1. O'quvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi. Mashg'ulotga tayyorlanadilar

2-bosqich

Asosiy
(65 daq)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar eriladi,baholanadi.
2. Mashg'ulotning nomi,rejasi maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiriladi.
3. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiriladi.
4. O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash bilan tanishtiriladi
5. Tezkor so'rov,savol - javob,aqliy xujum,pinbord,va boshqa texnikalar
6.Mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq,o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar
7. Mavzular bo'yicha slaydlar namoyish qilinadi ( ilova )
Yangi o'quv materialini mustaxkamlash.
8 Mustaxkamlash uchun savollar beriladi ( ilova)
9.Guruhlarga bo'linadi baxolash mezonlari tanishtiriladi.Ishni bajarish yo'riqnomasi beriladi ( ilova)
10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Bajarish jarayoni kuzatiladi.
11.Guruhlar taqdimoti tashkil qilinadi.Javoblar to'ldiriladi va qisqacha xulosa qilinadi.
12.Guruhlar ishini o'zaro baxolashni o'tkazadi,mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi axamiyati bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi. Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Topshiriqni bajaradilar.
Kichik guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishadilar Xar bir guruh sardori chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadilar.
Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar.
Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich
Yakuniy
(10 daq) Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilar baholanadi va rag'batlantiriladi.
Uyga vazifani berilishi
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beriladi.
Baholari bilan tanishadilar.

Topshiriqni yozib oladilar.

1-ilova

Marketing dasturi ishlab chiqish jarayoni

Marketing dasturi namunaviy strukturasi
Maqsadli bozor tavsifi va uning rivojlanish bashorati Marketing muhiti, iste'molchilar, raqobatchilar va ularning tovarlari, sotuv kanallari haqida ma'lumotlar tahlili
Korxonaning maqsadli bozordagi bozor pozitsiyasi va korxona pozitsiyasi asosidagi strategiya va taktikani aniqlash Qulay omillar va ehtimoliy tahdidlarni baholash
Marketing kompleksini ishlab chiqish
Tovar siyosati (tovarni tavsiflash, assortiment siyosati, haridorlar bilan ishlash, servis va sotuvdan keyingi xizmat ko'rsatish)
Shartnoma siyosati (narx siyosati, yetkazib berish va hisob-kitob shartlari, kredit siyosati, chegirmalar taqdim etish siyosati)
Taqsimot siyosati (sotuv siyosati, savdoni tashkil qilish, sotuv kanallari, marketing-logistika)
Kommunikatsiya siyosati (reklama, sotuvni rag'batlantirish, shaxsiy sotuvlar, pablik rileyshnz, kommunikativ aloqalar)

Dasturni va uning amalga oshirilishini

nazorat qilishni moliyalashtirish manbalari

Ishlab chiqarishni rejalashtirish tizimida marketing dasturi

1-ilova
O'zini-o'zi tekshirish uchun topshiriqlar
1-topshiriq.
Marketing dasturini ishlab chiqar ekan, firma o'z harakatlarini quyidagi yo'nalishlarga mujassam etdi:
"yuqori sifatli raqobatbardosh tovar yaratish;
"tejamkorlik rejimi va resurslar tejash siyosati yuritish;
"tovar tannarxini pasaytirish uchun FTT yutuqlaridan foydalanish;
"xizmat ko'rsatish sifatini oshirish;
" ko'rgazma-savdolar o'tkazish, reklama kampaniyasi amalga oshirish.
Firma tomonidan marketing kompleksining qaysi yo'nalish va vositalari foydalanilgan?
2-topshiriq.
Bolalar uchun o'yinchoqlar ishlab chiqaruvchi firma quyidagi marketing qadamlarini amalga oshirdi:
" turli yoshdagi bolalar va ularning ota-onalari o'rtasida haridorlar xohish-istaklari va nimalarni afzal ko'rishi haqida so'rovlar o'tkazdi;
"zamonaviy elektronika yutuqlaridan foydalangan holda yangi tovar ishlab chiqdi (o'tkazilgan tadqiqotlar natijalarini hisobga olgan holda);
" tovarning raqobatbardoshligini tasdiqlab bergan tovarni sertifikatlashni tashkillashtirdi;
" reklama kampaniyasini amalga oshirdi.
Firma tomonidan qanday strategiya tanlab olingan?
3-topshiriq.
Mo'ynali kiyimlar ishlab chiqaruvchi yirik firma bo'sh mablag'larini sport tovarlari ishlab chiqarishga investitsiyaladi.
Firma qanday strategiyaga amal qiladi?
Bu holatda marketing rejasining asosiy tadbirlari qaysilar?
4-topshiriq.
Sizga ma'lum bo'lgan, O'zbekiston Respublikasi bozorida faoliyat ko'rsatayotgan kompaniya misolida quyidagilarni sanab bering:
"bozorni harakatlantiruvchi kuchlar;
"tanlab olingan kompaniya marketing siyosatining afzallik va kamchiliklari;
"ushbu bozorda mavjud bo'lgan imkoniyatlar va tahdidlar (marketing nuqtai nazaridan);
" tanlab olingan firma amal qiluvchi marketing-miks doirasidagi strategiyalar;
"strategik afzallikka erishishga yo'naltirilgan, tavsiya etilgan marketing tadbirlari.
Marketing bo'yicha reja tuzish

Endi bozorni o'rganib bo'lgandan keyin, olingan axborotni qog'ozga tushirgach, siz marketing rejasini tuzishga kirishishingiz mumkin. Eng avvalo, siz o'z tovarlaringizni yoki xizmatlaringizni bozorda qanday taqdim etish va sotish haqida o'ylashingiz kerak.

Mahsulot
Mahsulot yoki xizmat turini tavsiflashdan boshlang. Siz sotmoqchi bo'layotgan mahsulot yoki xizmat turini tanlang ular qanday sifatda, qanaqa rangda, qaysi o'lchamlarda bo'lishini va h.k.ni tanlang. Bu erga siz taqdim qilmoqchi bo'layotgan mahsulot va xizmatlarni butun assortimenti kiradi. Bu tushuncha o'ziga, qadoqlash, ishlatish bo'yicha tushuncha, sotilayotgan tovarlarga zahira qismlarining mavjudligi, taqdim qilinayotgan xizmatlar va ta'mirlash ishlari kabilarni ham qamrab oladi. Sizning mahsulot yoki xizmatingizning boshqalardan farqlovchi xususiyatlarini mahsulot tushunchasiga kiritishingiz kerak.

misol. Marketing bo'yicha rejani o'ylab ko'rib, Akmal quyidagi jadvalni to'ldirdi va uning avto servisi ko'rsatadigan xizmatlarni qisqacha tavsiflab chiqdi.

Xizmat Tavsif Sifat
Moy almashtirish Avtomobil moyini almashtirish usta tomonidan juda tez va sifatli amalga
oshiriladi Avtochilangan, avtomexaniklar tezkor va sifatli ishlaydilar
Vulkanizatsiya Tajribali avto chilangarlar vulkanizatsiyani tez va sifatli
qiladilar Avtochilangan, avtomexaniklar tezkor va
sifatli ishlaydilar
Yirik ta'mirlash ishlari Tajribali mutaxassislar buzilishni, uning murak- kabligi aniqlaydilar, avtomobilni qisqa muddatda
ta'mirlaydilar Usta yoki brigada buzilish murakkabligiga qarab tezkor va sifatli ta'mirlaydilar.
Avtoservisdan iste'molchi-ning oldiga borish mumkin
Mayda ta'mirlash ishlari Buzilishning murakkabligiga qarab ta'mirlash bir necha soniyadan bir necha soatgacha
bo'ladi. Usta yoki brigada buzilish murakkabligiga qarab tezkor va sifatli ishlaydi
Mashinalarni
yuvish YAngi zamonaviy jihozlar
tez va sifatli Mashina yuvuchilar tezkor
va sifatli ishlaydilar.

Quyidagi jadvallardan birini to'ldirgach, siz o'zingizning texnik- iqtisodiy asosnomangizdagi "Mahsulot" bo'limini to'ldirishga kirishishingiz mumkin.

Mahsulot, xizmat ko'rsatish yoki tovarlar assortimenti

№ 1 tovar nomi № 2 tovar nomi

Sifat
Rang
O'lchamlari
Qadoqlash
Zahira qismlari
Ta'mirlash

Xizmat ko'rsatish Tavsif Sifat

№ 1
№ 2
№ 3
№ 4

Baho
Endi bahoning qirralarini ko'rib chiqamiz.

Baho - ushbu tovar yoki xizmat ko'rsatish uchun to'lanadigan, ishlab chiqarish chiqimlari bilan belgilanadigan, pul miqdori. "Baho" bo'limida siz tovarning nominal narxi, mumkin bo'lgan narxning pasayishlari, tovar yoki xizmatni kreditga sotilishini ko'rsatishingiz kerak. Buning uchun siz xarajatlaringizni, xizmat yoki tovaringizga bo'lajak mijozlar to'lashga tayyor pul miqdorini, raqobatchilarning baholarini bilishingiz kerak.
Sizning texnik-iqtisodiy asosnomangizda, tovar yoki xizmat ko'rsatish uchun qo'ymoqchi bo'layotgan bahoingizni ko'rsating. Bundan keyin mumkin bo'lgan narxdagi pasayishlar, tovar yoki xizmatni kreditga sotilishini ko'rsating.
1-misol. Akmal o'z raqobatchilarining baholari va xizmat ko'rsatish sifatini tekshirib chiqdi. U o'z raqobatchilariga nisbatan sifatliroq xizmat ko'rsatishni maqsad qilib qo'yganligi uchun, o'z xizmatlarining bahosini tushirmaslikka qaror qildi. U shu bilan bulguvsi iste'molchilarni jalb qilmoqchi bo'ldi. Akmal o'zining texnik - iqtisodiy asosnomasining "baho" bo'limini to'ldirdi.

Mahsulot yoki xizmat ko'rsatish

1. Avtomobillarni
ta'mirlash 2. Mayda xizmatlar 3. Avtomobillarni
yuvish
Mening bahoim Men tovar ishlab chiqarishga va xom ashyoga mablag'
sarflamayman
Istemolchilar qancha to'lashga tayyor Iste'molchilar ularning avtomobil- larini sifatli ta'mirlashlari
uchun katta pul Bunday xizmatlar past bahoda tarifi- katsiya qilinadi, chun- ki ularni ixtiyoriy
avtoservisda Iste'molchilar mashina yuvilishi uchun o'rtacha bahoni to'lashga tayyor
to'lashga tayyor ko'rsatish mumkin
Raqobatchilar- ning baholari "LADA" avtoservisi. Baho baland.
"Avtouy" avtoservisi. Baho o'rtacha. "Ravon" avtoservisi. Baho baland.
Bu bahoning tanlanishiga asos Xizmat turlarining juda katta assortimenti eng talabchan iste'molchiga ham, uni qiziqtirgan narsani topish imkonini beradi. Sifatli servis esa mijozlarning doimiy bazasini to'plash va saqlash imkonini beradi. SHuning uchun baholar o'rtacha
bo'ladi. Men uchun baho raqobatning eng asosiy usuli emas.
Narx tushurilishi shartlari Narxlardan tushurib berish doimiy mijozlarga taqdim eti-
ladi. Masalan, har kvartalda Narxlardan tushurib berish ko'p marta, katta hajmli ish uchun doi-
miy mijozlarga taqdim etiladi
Narx tushirish uchun asoslar Narxning tushurib berilishi mijozlar doimiy bazasini
to'plash, saqlash imkonini yaratadi va yanada yirikroq mijozlarni jalb etishga yordam beradi.
Kredit shartlari Kreditga berish kamdan kam hollarda va faqat doimiy
mijozlarga taqdim etiladi
Kredit berish uchun asoslar SHartnoma bo'yicha.
Kreditga berish yirikroq mijozlarni jalb etishga yordam beradi.

Biznes amaliyoti: Baho, baho siyosatini aniqlash uchun quyidagi jadvalni va texnik - iqtisodiy asosnomangizdagi "Baho" bo'limini to'ldiring.

Mahsulot yoki xizmat ko'rsatish
1 2 3
Mening bahoim
Istemolchilar qancha
to'lashga tayyor
Raqobatchilarning
baholari
Bu bahoning
tanlanishiga asos
Narx tushurilishi
shartlari
Narx tushirish
uchun asoslar
Kredit shartlari
Kredit berish
uchun asoslar

Biznesingizning joylashishi

O'z tovar va xizmatlaringizga baho belgilab bo'lgandan keyin hamda tehnik-iqtisodiy asosnomangizning navbatdagi bo'lishini to'ldirib bo'lgach, keyingi, muhimligi kam bo'lmagan - joylashish bo'limga o'tamiz.
Sizning korxonangizni joylashishi biznesning rivojlanishi, bu ayniqsa savdo yoki xizmat ko'rsatish sohasi uchun, katta ahamiyat kasb etadi. Bu holda biznes mijozlar uchun qulay bo'lgan joyda joylashishi kerak.

1-misol. Akmal o'zining avtoservisi uchun shahar markaziga yaqin erdan xonani ijaraga olmoqchi. Bundan maqsad avtohavaskorlar avtoservisga tushlik paytida yoki ishdan keyin kirishlari mumkin bo'lsin. U texnik- iqtisodiy asosnomasining "Joylashish" bo'limini quyidagicha to'ldirdi.

Biznes amaliyoti: Agar siz biznesingizning joylashish erini aniqlab ulgurmagan bo'lsangiz, hozir ayni vaqti. Bu barcha turdagi tadbirkorlik faoliyati uchun kerak. Bu masala bo'yicha axborotni sizning texnik iqtisodiy asosnomangizga kiritishdan avval, hajman unchalik katta bo'lmagan, quyidagi jadvalni to'ldiring.

Quyidagi savolga javob bering:
Mening biznesimni joylashishi ish operatsiyalari va iste'molchilar uchun qanchalik muhim?
YUqorida jadvalda keltirilgan javoblarga asoslangan holda, texnik-iqtisodiq asosnomangizdagi "Joylashish" bo'limini to'ldiring.

Ha Yo'q
Mening biznesimni joylashishi katta

ahamiyat kasb etadi, chunki... Mening biznesimni joylashishi kata
ahamiyat kasb etmaydi, chunki...

Ilgari surish (ommaviy taqdimot)

Biznesni tashkil etishdagi muhim holatlardan biri ilgari surish(ommaviy takdimot) hisoblanadi.
Ilgari surish(ommaviy takdimot) - bu tovar ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar, vositachilar tomonidan, talab, sotishni ortirish, tovar yoki xizmat ko'rsatishning bozor maydonini kengaytirish maqsadida ko'rilgan turli-tuman chora-tadbir va harakatlar yig'indisi.
Talab va sotishni reklama yordamida rag'batlantirish mumkin. Reklama- savdo motori, u bulguvsi iste'molchilarga axborot beradi, ularni sizning tovar yoki xizmatlaringizni sotib olishga qiziqtiradi. Ilgari surish(ommaviy takdimot) - sizning tovar yoki xizmatlaringizni ko'proq va tez-tez sotib olishlari uchun qilayotgan barcha ishlaringiz.
Tovar va xizmatlaringizni ilgari surish(ommaviy takdimot) metodini tanlashda , eng avvalo, siz o'z xarajatlaringizga tayanishingiz kerak. SHuningdek siz qanday tovar yoki xizmatlarni ilgari surish(ommaviy takdimot)ni mo'ljallaganingizga ko'p narsa bog'liq.

misol. Avtoservis shahar markazida bo'ganligi uchun u keng ko'lamdagi reklamaga muhtoj emas. Biroq, baribir reklama kerak bo'ladi. Akmal o'zining texnik-iqtisodiy asosnomasining "Ilgari surish(ommaviy takdimot)" bo'limini shunday to'ldirdi:

Reklama turi Ilgari surish(ommaviy takdimot) Xarajatlar
SHahar bo'ylab reklama Unda "Avtoservis Akmalbek" deb yoziladi. So'ng reklama matni va koordinatalari yoziladi. Bu bulguvsi iste'molchilarga
bizning sallon bilan qanday bog'lanish mumkinligi haqidagi ma'lumotni beradi 150000 so'm
Mahalliy ommaviy matbuot vositalar-
idagi reklama Salon ochilganidan keyin birdaniga 5 ta e'lon turli gazetalarga va 2 ta
e'lon televideniyaga beriladi 125000 so'm
Reklama varaqalari Men katta reklama bannerini buyurtma beraman. U avtoservis oldiga o'rnatiladi va bulguvsi iste'molchilarning e'tiborini
tortadi. 300000 so'm

Sotishni rag'bat-

lantirish usuli Undan qanday foydalanishni tavsiflang Xarajatlar
Demonstratsiya
(namoyish qilish) Bizning salon xizmatini namoyish
qilish bo'yicha aksiya o'tkazaman.

Biznes amaliyoti: Texnika-iqtisodiy asosnomaning "Ilgari surish(ommaviy takdimot)" bo'limida siz qo'llamoqchi bo'layotgan, tovar va xizmatlaringizni ilgari surish(ommaviy takdimot)ning barcha metodlari va reklamasini tavsiflang hamda u qanchaga tushishini hisoblang.

Biznesda muvaffaqiyat qozonish uchun nimalarni bilish kerak

Marketing-iste'molchilarining ehtiyojlarini qondirish va foyda olish uchun quyidagilar orqali qilinadigan barcha narsalar hisoblanadi:

ular ehtiyoj sezayotgan, mahsulot va xizmatlarni taqdim etish;
ular to'lashga tayyor bo'lgan narxlarni belgilash;
iste'molchilarga, sizning mahsulot yoki xizmatlaringiz bahosini oshiruvchi, tovarlarni etkazib berish va xizmatlarni ko'rsatish;
tovar va xizmatlarni sotib olishga iste'molchilarni jalb etish va reklama qilish.
Masalan, tadbirkor non va non mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan bo'lsa, o'z mijozlarining ehtiyojlarini o'rganishi, ularga qanday non kerak va qanday xizmatlarga ularda ehtiyoj borligini muhokama qilishi kerak.
Marketingni to'g'ri tashkil qilish uchun, u marketing izlanishlarini o'tkalizishi jarayonida olish mumkin bo'lgan ma'lumotlarni yig'ishi kerak. Marketing izlanishlarini olib borishda iste'molchilar va raqobatchilar haqida ko'proq o'rganishga harakat qiling. Quyidagilar haqida ma'lumot oling:
Sizning tovar yoki xizmatlaringizni qancha va qaysi turdagi iste'molchi sotib olmoqchi?
Qanday mahsulotlarga ular ehtiyoj sezadilar?
Ular qanday bahoni to'lashga tayyor?
Ular qaerda joylashishgan va qaerdan xarid qiladilar?
Qanday miqdordagi tovar yoki xizmatlarni ular sotib olishadi va tez-tezmi?
Sizning raqobatchilaringiz kimlar va xuddi shunday tovar yoki xizmatlarga nisbatan ularning takliflari qanday?

Siz izlanishlarni o'tkazib bo'lganingizdan va o'z iste'molchi hamda raqobatchilaringiz haqida ko'p narsa bilib olganingizdan keyin, to'plangan ma'lumotlarni, o'z iste'molchilaringiz ehtiyojlarini qondirish uchun qo'llashingiz kerak.

Buning uchun siz quyidagilarni aniqlashingiz kerak:
Qanday tovar yoki mahsulotlar sizning iste'molchilaringizga kerak?
Iste'molchilar qanday bahoni to'lashga tayyor?
Iste'molchilarning borishi qulay bo'lishi uchun sizning korxonangiz qaerda joylashishi va tovarlaringiz qaerda sotilishi kerak?
Iste'molchilarni xabardor qilish va ularni sizning tovarlaringizni sotib olish, xizmatlaringizdan foydalanishga qiziqish uyg'otish uchun siz tovarlarni bozorda ilgari surish(ommaviy takdimot) va reklama qilishning qanday usullaridan foydalanasiz?
yuqorida qayd etilgan bu asosiy tashkil etuvchilari (lotincha 4P) ni to'g'ri qo'llash orqali Marketingning bozorda muvaffaqiyat qozonasiz. Bularning to'rttalasi ham lotincha P bilan boshlanadi va shuning uchun 4R deb ataladi:
Product - (mahsulot)
Price (sotilish bahosi)
Place (joylashishi)
Promotion (ilgari surish(ommaviy takdimot))
Bu marketing tashkil etuvchilarni alohida ko'rib chiqamiz:
Mahsulot (Product) - marketing kompleksining birinchi tashkil etuvchi hisoblanadi. Mahsulot deganda iste'molchilarning turli talab va ehtiyojlarini qondirish uchun taklif qilinadigan tovar va xizmatlar nazarda tutiladi.
Ehtiyotkor biznesmen, avvalo, iste'molchilarning talablarini aniqlashga urinadi, so'ngra, olingan ma'lumotlar asosida, kerakli tovar yoki xizmatlarni taklif etib, ularning ehtiyojini ta'minlaydi.
Iste'molchilarga kerakli bo'lgan narsani taklif eting. Boshqa korxonalar sotayotgan, tovarlarni sotish bilangina shug'ullanmang. Doimiy ravishda tovar yoki xizmatlaringiz sifatini yaxshilash ustida ishlang. Agar tovarlaringizni sotilishi yaxshi bo'lmasa, quyidagi savollarni o'ylab ko'ring:
Sizning tovarlaringiz iste'molchilarning talab va ehtiyojlarini qondira olayaptimi?
Tovarlaringizni siz kerakli iste'molchiga taklif qilayapsizmi?
Tovarlaringizning sifati uning bahosiga to'g'ri keladimi?
Sizning tovarlaringizni sotib olishdan iste'molchiga qanday afzallik bor?
Izoh: Bu savollarga javoblarni, o'zingizdan emas, istemolchilaringizdan izlang.

Tovarlaringiz ko'zga tashlanishini oshirish uchun ayrimmaslahatlar

Do'kon rastalarini tovarlar bilan to'ldirish.
Tovarlarni omborxonalarda ushlab turmang, ularni iste'molchilar ko'rishi va sotib olishi mumkin bo'lgan joylarga qo'ying. Savdo rastangizda bo'shab qolgan joylar bo'lishiga yo'l qo'ymang. Ularga zudlik bilan tovarlarni qo'ying. Bo'sh joylar yoqimsiz tasavur uyg'otadi. Tovarlarni sal oldinga surib qo'ying. Bu do'koningizni tovarga to'la qilib ko'rsatadi.
Etiketkali tovarlarni old tomonga qo'ying.
Odatda, etiketka go'zal va jozibador ko'rinadi. Bu xaridorlarga,o'zlariga yoqib qolgan tovarlarni birdaniga eslab qolish imkonini beradi hamda yangi tovarlar paydo bo'lganini ko'rsata oladi.
Imkon boricha narhlarni ko'rsating.
Xaridorlar sotuvchidan baholarni so'rashdan ko'ra ko'proq o'zlari o'zlari ko'rishini hohlaydilar. Siz tovarlarni narx ko'rsatilgan qog'oz yoki yorliqlar ustiga qo'yishingiz mumkin. Narx ko'rsatilgan qog'oz yoki yorliqlarni do'kon tokchalarining chetlariga ham qo'yishingiz mumkin. Narx yozilgan raqamlar, xaridor ko'ziga tashlanadigan o'lchamda bo'lishi kerak.

Tovarlarni shunday jotslashtiringki, ular ko'zga tashlanib tursin, tokchalar o'rtasida ko'p joy qoldiring.

Agar xaridor tovarlaringizni yaxshi ko'rib tursa, uni sotib olish ehtimoli yuqori bo'ladi. Mayda buyumlar (konfetlar va h.k.) ni oynavand tokchalarga joylashtiring, tugmachalarni shaffof idishlarga solib qo'ying.
Tovarlarni ko'zingiz balandligida joylashtiring.
Xaridor uning ko'zi balandligida joylashgan tovarlarni tez ko'radi va sotib oladi. Quyi va yuqori sathlarda joylashgan tovarlarni ko'rish qiyin. Bu sathlarda iste'molchilarga yaxshi tanish bo'lgan tovarlarni joylashtirish maqsadga muvofiq.

Baho (Price) - marketing kompleksining ikkinchi tashkil etuvchisi hisoblanadi. Marketing bahoni hosil qilish quyidagilarni ko'zda tutadi:

Bulguvsi iste'molchi to'lashga tayyor bo'lgan bahoni belgilash;
Ishning shunday holatini ta'minlangki, bunda narx xaridor uchun qiziqarli, o'ziga jalb etadigan va shu bilan bir qatorda sizga etarli darajada kata foyda keltirsin;

Tovarga baho belgilashdan avval siz ma'lum bir axborotga ega bo'lishingiz kerak. Siz quyidagilarni bilishingiz kerak;

O'z xarajatlaringizni;
Sizning tovar yoki xizmatlaringizga to'lanmoqchi bo'layotgan bahoni;
Raqobatchilar tomonidan xuddi shunday tovarlarga belgilangan baholarni.

Siz belgilagan baholaringizning qiziqarli va o'ziga jalb etadigan qilishga harakat qiling. Buning uchun narx tushirish tizimi, maxsus takliflar va h.k. lardan foydalaning.

Joylashish (Place) - marketing kompleksining uchinchi elementi. Joylashish deganda, sizning korxonangiz joylashgan yoki tovarlaringiz sotiladigan, ular taqsimlanadigan ya'ni tovar yoki xizmatlarni iste'molchilarga etkazish joyi tushuniladi. CHakana savdo bilan shug'ullanuvchilar yoki xizmat ko'rsatish xodimlarining joylashishi iste'molchilarga qulay bo'lgan erda bo'lishlari kerak.
Ishlab chiqaruvchilar, o'zlari ishlab chiqarayotgan tovarlarni, qiyinchiliklarsiz sotib olishlari mumkin bo'lgan joylarda, eng samarali taqsimlash yo'l va kanallarini topishlari kerak.
To'g'ridan-to'g'ri taqsimlash-bevosita iste'molchilarning o'ziga sotish, o'ta qimmat va maxsus tovarlarni ishlab chiqarganingizda hamda sizda bor- yo'g'i bir necha, ishlab chiqarayotgan tovarlaringiz va servis xizmatiga muhtoj, istemolchilar bo'lgan hollarda qo'llash maqsadga muvofiq.
CHakana va ulgurcha savdo kanallari bo'ylab taqsimlash standart keng ehtiyoj tovarlarining katta partiyalarini ishlab chiqarishda hamda sizda katta hudud bo'ylab sochilgan xaridorlar bo'lgan hollarda qo'llash maqsadga muvofiq.
Ilgari surish (ommaviy taqdimot) (Promotion) - marketing kompleksining to'rtinchi elementi. Ilgari surish (ommaviy takdimot) - mahsulot yoki xizmatlarni realizatsiya qilish uchun istemolchilarni xabardor qilish va ularni jalb etishni bildiradi.
Siz iste'molchilarning o'zlarini kelishlarini kutib o'tirmasligingiz kerak. Tovarni ilgari surish(ommaviy takdimot) bilan shug'ullaning, sotishning kata hajmini ta'minlang va o'z faoliyatingizni quyidagi yo'llar bilan ko'paytiring:
Iste'molchilar tomonidan qiziqishni rag'batlantirish uchun reklamadan foydalanish;
Xaridorlarni sizning tovarlaringizni sotib olishga undash uchun sotishni rag'batlantirish;
Korxonangiz va siz ishlab chiqarayotgan tovarlar haqida bepul xabardor qilish uchun pablisiti tashkil qilish;
Sotuvchi sifatidagi ko'nikmalaringizni takomillashtirish.

Reklama haqida bir necha og'iz so'z.

Reklama - odamlarga batafsil, siz ishlab chiqarayotgan tovar yoki ko'rsatayotgan xizmatlar haqida, iste'molchilarni sotib olishga qiziqtirish maqsadida, axborot berish.
Korxonangizni yaxshi reklamasini tashkil qilishning bir necha shakllari mavjud:
Peshtoq yozuvi

SHunday peshtoq yozuvi ni qo'llangki, odamlar sizning korxonangiz nomini, joylashishini, taklif qilayotgan tovarlarni bilishlari va eslab qolishlari kerak.

YOrqin bo'yoqlar, chiroyli shriftlarni qo'llang. Ikkinchi darajali ma'lumotlarni kiritmang, chunki ko'p axborot yodda qolmaydi.
Plakat, afisha va varaqalar

Plakat, afisha va varaqalarni iste'molchilarga maxsus takliflar, tushirilgan narxlar, yangi tovarlar va boshqalar haqida ma'lumot berish uchun qo'llang.

Tashrif qog'ozlari, preyskurantlar, maxsus xatlar

Tashrif qog'ozlarini siz, kompaniyangiz, korxona joylashishi, taklif qilinayotgan mahsulotlar haqida axborotlarni taqdim etish uchun qo'llang.

Sizning tovar, xizmatlaringizga qiziqqan shaxslarga takliflar bilan maxsus xatlar yozing.
Mijozlaringizdan preyskurant, tashrif qog'ozlarini, sizning mahsulotlaringizga qiziqqan boshqa shaxslarga, berishlarini iltimos qilishingiz mumkin.
O'zbekistonda amaldagi xarajat va sarflar haqidagi nizomga binoan, reklama uchun xarajatlar korxonaning foydasidan amalga oshiriladi. Televedeniya, ommaviy matbuot vositalaridagi reklama narxining yuqoriligi, kichik korxonalarga, o'z faoliyatlarida, bunday reklamadan foydalanish imkonini bermaydi. Reklama sizga qanchaga tushushishi mumkin, shuni doimo yodda tuting va hisobga oling: Reklamani tashkillashtirish jarayonida, iste'molchilaringiz siz va sizning tovar laringiz haqida nimalarni bilishni hohlashi haqida fikr yuriting. Odatda, iste'molchilar quyidagilarni bilishni istaydilar:
Qanday tovar yoki xizmatni realizatsiya qilayapsiz?
Sizning baho va shartlaringiz;
Sizning mahsulotingizni qaerdan sotib olish mumkin?
Nima uchun ular sizning mahsulotingizni sotib olishlari kerak, sizning korxonangiz va ishlab chiqarayotgan tovar yoki xizmatlaringiz raqobatchilaringizning tovar yoki xizmatlaridan qanday farq qiladi?
Ko'rinib turibdiki, reklama iste'molchilarni sizning tovarlaringiz haqida xabardor qiladi, ammo ularni sotib olishga unday olmaydi. Sotishni rag'batlantirish - xaridor siz ishlab chiqarayotgan mahsulot yoki xizmatni yanada faolroq sotib olishga yo'naltirilgan harakatlaringiz. Siz sotishni rag'batlantirishning ko'p sonli yo'llarini amalga oshirishingiz mumkin.

Sizga kerak bo'lib qolishi mumkin bo'lgan maslahatlar:

Xaridorlarga yangi
tovarni baholash imkonini bering. Xaridorlarga yangi tovarlarni sinab ko'rish imkonini
bering. Balkim bu tovarlar ularga yoqib qolar va ular bu tovarni sotib olishni hohlab qolarlar.
Maxsus takliflar qiling Oddiy tovarlarni, mavsumiy va yangi tovarlarni sotilishini orttirish uchun maxsus takliflar qiling. Qisman
nuqsonlarga ega yoki eskirib qolgan, sekin sotilayotgan tovarlarga maxsus takliflar qilishingiz mumkin.
Namoyishlar uyushtiring Texnik nuqtai nazardan murakkab tovarlarning ishlash prinsipini sotib oluvchilarga namoyish qiling. U holda
xaridor, ular qanday ishlayotganligini ko'radi va ularga qiziqib qolishi mumkin.
Tovarlarni kompleks holda soting Ko'proq tovar sotish uchun bir-biriga yaqin va mos tovarlarni yonma-yon joylashtiring. Masalan, daftar va ruchkalar, sovun va tish pastasi, fonarchalarni batareykalar bilan birga.
Xaridorlarga bu tovarlarni ham sotib olinishi kerakligini eslating.

Biroq yodingizdan chiqarmang me'yordagi narsa yaxshi bo'ladi. Sotishni rag'batlantiruvchi ko'plab turli usullarini bir vaqtda qo'llamang.

Xaridorda, tovarini sotib olishga majbur qilyapti, degan fikr kelib qolishi mumkin.
Sizning korxonangizda hamma narsa quyidagidek bo'lishiga harakat qiling:
YAxshi uyushgan;
Toza va tartibli;
Jalb etuvchi, jozibali masalan, tovarlar chiroyli va to'g'ri qo'yilgan vitrina.
YOddan chiqarmang: tovarlarning tartibli, chiroyli qo'yilishi, xaridorni o'ziga jalb etadi, ularning yaxshi ko'rinishiga sabab bo'ladi. Bu tanlash va sotib olishni amalga oshishiga yordam beradi. Bir xil tovarlarni bir-biridan uzoq joylashtirmang. Bu xaridorlarga ularni izlab topishni engillashtiradi. Masalan, yonma-yon barcha issiq ichimliklarni joylashtirish mumkin: choy, kofe, kakao va x.k.

"Og'izma-og'iz" usuli-odamlar sizning biznesingiz haqida qanday fikr yuritishmoqda

Sizning mahsulot, xizmatlaringizni bepul ilgari surish (ommaviy takdimot)ning sinalgan usuli mavjud. Bu korxona haqida yangi xaridorlarga ma'lumot uzatishning eng ko'p tarqalgan usuli. Bu usulning nomi "og'izdan - og'iz" deb ataladi. Siz xaqingizda, korxonangiz, realizatsiya qilinayotgan tovarlaringiz haqida odamlar bir-biriga aytib beradigan usul. Og'zaki ma'lumot bir odamdan boshqasiga tez uzatiladi. Korxonangiz haqidagi fikrlarning ijobiy ekanligiga va u sizning obro'yingiz ortishiga yordam berishiga ishonch hosil qiling.
Og'zaki ma'lumot sizning biznesingizda salbiy rol ham o'ynashi mumkin. YOddan chiqarmang salbiy ma'lumot ijobiyga qaraganda tez tarqaladi. YAna yaxshi obro'ni tiklash uchun sizga ko'p vaqt ketadi. SHuning uchun mijozlarning fikrini qadrlang, iste'molchilarning siz, sizning xodimlaringiz, tovar va xizmatlaringiz haqida yaxshi fikr bildirishlariga erishing.

Xodimlaringizning sotish ko'nikmalarini takomillashtiring

Reklama qilish va sotishni rag'batlantirish orqali xaridorlarning korxonangizga e'tiborini tortdingiz deb o'ylaylik. Tovar va xizmatlaringiz hali realizatsiya qilinmagan. Tovarni qay yo'sinda "taklif qila olasiz", bu sizga va xodimlaringizga bog'liq bo'ladi. Sotuvchining kasbiy ko'nikma va sifatlari sizga muvaffaqiyat yoki omadsizlik keltiradi.
Ularga amal qilib, sotish hajmini orttirish mumkin bo'lgan, bir necha maslahatlarni keltiramiz.
O'z iste'molchilaringizni va ularning ehtiyojlarini o'rganing;
Iste'molchilarga xizmat ko'rsata biling;
O'z tovarlaringini yaxshi biling va ularni to'g'ri realizatsiya qilishni biling.

Iste'molchilarni va ularning ehtiyojlarini bilish

Iste'molchilar odatda bir biridan farq qiladi. Misol uchun:
Ayrim iste'molchilar nimani hohlashini hech qachon bilmaydi;
Ba'zilar boshqalarga o'xshashni hohlashadi;
Ba'zilar original bo'lishni hohlashadi;
Ba'zi iste'molchilarda hech qachon vaqt bo'lmaydi;
Ba'zi iste'molchilarda har doim pul etishmaydi.
Iste'molchini tushunish - u o'ylayotganday o'ylash qobiliyatidir.

Iste'molchilarga xizmat ko'rsata bilish

Biz doimo o'zimizni mijozlarimizning o'rniga qo'yib ko'rishimiz kerak. Sizga qanday xizmat ko'rsatishlarini hohlagan darajangizda mijozlaringizga xizmat ko'rsatishga intiling. Siz quyidagi oddiy qoidalarga rioya qilsangiz, hamma narsa amalga oshadi:

Xaridorlar bilan salomlashing. Ularni ismini aytib chaqiring;

Agar siz bitta xaridorga xizmat ko'rsatayotgan bo'lsangiz, shu paytda ikkinchi xaridor kelib qolsa, kelgan xaridor bilan salomlashing va unga bir necha daqiqadan keyin yordam berishingizni ayting;
Xaridorga yumshoq muomalada bo'ling, ular o'zlarini kutilgan mehmon kabi his etishlariga imkon bering, ular sizning muassasangizda ko'p marta bo'lishdan xursand bo'lishlari kerak;
Sabrli bo'ling, xaridorning sizga savollar bilan murojaat qilib o'z tanlovini amalga oshira olishiga imkon bering;
Har doim halol bo'ling va ishonch qozonishga harakat qiling. Masalan, tovar yoki xizmatingizdagi yaxshi sifatlar va kamchiliklar haqida ma'lumot bering;
Xaridorlarga, korxonangizga kelgani uchun minnatdorchilik bildiring;
Raqobatchilaringizni tanqid qilmang.
O'zingizga qanday xizmat ko'rsatishlarini hohlasangiz xaridorga ham huddi shunday e'tiborli xizmat ko'rsating. CHunki xaridor siz uchun eng muhim odam hisoblanadi.
O'z tovarlaringizni bilish va ularni sota olish

Sizning iste'molchilaringiz tovar yoki xizmatlar haqida ko'plab savollar berishi mumkin. Siz ularga javob bera olishingizga ishonch hosil qiling. Siz sotilayotgan tovarni yaxshi bilgan taqdiringizda ham uni ko'p sota olmasligingiz mumkin. Bunga sabab shuki, o'z mahsulotingizni qanday

namoyish qilishni va xaridorga afzallik va kamchiliklarini etkaza bilmaysiz. Har bir tadbirkor amal qilishi kerak bo'lgan asosiy qoida "Tovaringni sotib olib, mijoz ega bo'ladigan foydani ko'ra bilishing hamda o'z tovar yoki xizmatingni iste'mol sifati va xossalari bilan yaxshi tanish bo'lishing kerak"

Reklamaning rivojlanish tarixi

Qadim zamonlarda odamlar boshqalarni o'z xizmat yoki tovarlari haqida xabardor qilish usullarini izlaganlar. O'rta er dengizi mamlakatlarida arxeologlar xunarmandning takliflarini ma'lum qiluvchi peshtoq yozuvini topganlar. Rimliklar gladiatorlar janglarini o'tkazilishi haqida devorlarga yozishgan. Finikiyaliklar o'z tovarlarining afzalliklarini qoya toshlarga bitishgan. Bularning barchasi zamonaviy tashki reklamaning dastlabki ko'rinishlari edi.
Keyingi reklama "Portlashi" Amerika qo'shma shtatlarida ro'y berdi. Amerika reklamasining otasi Bendjamin Franklin hisoblanadi. Uning gazetasi 1729 yili eng katta adad (tiraj)ga va kolonial Amerikaning barcha gazetalar ichida eng ko'p miqdordagi reklamaga ega bo'ldi. U vaqtda Amerika sanoati ishlab chiqarishga mexanizmlarni tadbiq etish bo'yicha etakchilik qilgan. SHu sababli, ortiqcha tovarlar hosil bo'ldi va xaridorni xaridning zarurligiga ko'ndirish zaruriyati yuzaga keldi. 1813 yili boshlang'ich ta'lim majburiyligini kiritilishi, savodxonlik darajasini oshirdi, bu gazeta va jurnallarning ommaviyligini o'sishiga olib keldi. Keyinchalik radio va televideniya kashf etildi. Ular reklamani tarqatishning a'lo darajadagi vositasiga aylandi.
Bugun biz reklama hayotimizning barcha sohalariga kirib kelganini ko'rib turibmiz. Bizga har qadamimizda yangi tovarlarni ko'rsatishyapti, zamonaviy xizmat turlari haqida so'zlab berishyapti, bularsiz yashash mumkin emasligini singdirishga urinmoqdalar. Reklamani rivojlanishning navbatdagi bosqichi - internet bo'ldi. Reklamasiz internet resurs (zahira) larini uchratish qiyin. Hamma narsa kabi reklamaning ham me'yorda bo'lgani ma'qul.
Mc Donalds tarixi

Mc Donalds dunyoga mashxur korparatsiyalardan biri. Bugungi kunda Mc Donalds tez, mazali, kulay hisoblanadi. Mc Donalds nimadan boshlanganligini va bu nom ostida qanday marketing konsepsiyasi qo'yilganligini kamdan-kam odam biladi. Mc Donalds paydo bo'lganga qadar oddiy amerikalik gamburgerlar bilan arzon bufet-oshxonalarda tamaddi qilishi mumkin edi. Kotlet va gamburgerning ko'p joylarining sifati yaxshi emas hamda xizmat ko'rsatish juda sekin edi. (5 minut ichida eyiladigan gamburgerlarni, gohida, yarim soat kutishga to'g'ri kelar edi),

xonalar sanitariya talablariga javob bermas, xodimlar qo'pol muomalali edi.
Barchasi 1955 yili, sutli kokteyllar uchun mikserlar sotishdan boyib ketgan Rey Krok, aka-ka Makdonaldlarga tegishli, 7 ta tez xizmat ko'rsatish restoranlaridan iborat tarmoqni sotib olishga qaror qilganidan keyin, o'zgardi.
Krokning birinchi qilgan ishi shu bo'ldiki, u boshqa korxonalar tomonidan Mc Donalds nomini qo'llashni sotish hisobiga, tarmoqni kengaytirdi. Restoranlarni yuritish strategiyasi qilib sifat, servis, tozalik olindi. Xo'randalar toza binoga kirishar, yoqimtoy sotuvchi bilan muloqotda bo'lar, buyurtma bergandan so'ng 5 minut ichida o'zlarining mazali gamburgerlarini olishar edi. Ovqatlanish joyi bir gala o'smirlarning to'planish joyiga aylanib qolmasligi uchun unga musiqaviy avtomat, telefon, hattoki sigareta va gazetalarni sotuvchi avtomatlar qo'yilmagan. Ovqatlanish joyi oylaviy maskanga aylandi, uni ayniqsa bolalar yoqtirib qolishdi. Hozirgi kunda Mc Donalds korporatsiyasi butun dunyo bo'ylab ishlayotgan ajoyib mexanizm hisoblanadi.
TAYANCH SO'Z VA IBORALAR

marketingni rejalashtirish, marketing rejasi va uning tarkibiy qismlari, bozor sharoitida narx siyosati, tovarlar harakatini rejalashtirish, ulgurji va chakana savdoni tashkil etish, sotishni tashkillashtirish, tovarlarni ilgari surish, reklama va reklama faoliyati, reklamani rejalashtirish va muvaffaqiyatni nazorat qilish.

NAZORAT SAVOLLARI

Marketing rejasi nimadan iborat?

Marketing rejasi qanday tuziladi?
Marketing rejasida joylashishni o'rganish qanday o'rin egallaydi?
Sotish ko'nikmalarini qanday oshirish mumkin?

"Tasdiqlayman" Yangiariq 1-son knm O'IBDO'______Z.Jumaniyozov

28- Mavzu Kasbiy faoliyatdagi asosiy tushunchalar
28-O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli
Vaqt: 80 daqiqa Ta'lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi Nazariy
O'quv mashgulot rejasi: 1. "Raqobatbardoshlik", "Lavozim", "Kasbiy muvaffaqiyatga erishish" va boshqa tushunchalar
2. Kasblar bo'yicha Davlat ta'lim standarti talablariga javob beradigan mutaxassislar .
O'quv mashg'ulotining maqsadi. Kasbiy faoliyatdagi asosiy tushunchalar bo'yicha bilim ko'nikmalarni shakllantirish
O'qitish natijasi Tadbirkorlik sohasidagi ma'naviyatini shakllantirish va huquqiy tarbiyasini tarkib toptirish, ko'nikmalarni o'rgatish.;

Pedagogik vazifalar:

1. "Raqobatbardoshlik", "Lavozim", "Kasbiy muvaffaqiyatga erishish" va boshqa tushunchalar bilan tanishtirish;
2. Kasblar bo'yicha Davlat ta'lim standarti talablariga javob beradigan mutaxassislar haqida tuhuncha berish.
O'quv faoliyat natijalari:
1."Raqobatbardoshlik", "Lavozim", "Kasbiy muvaffaqiyatga erishish" va boshqa tushunchalarni aytib berdi;
2. Kasblar bo'yicha Davlat ta'lim standarti talablariga javob beradigan mutaxassislarni izohlab beradi .

O'qitish metodlari Kichik axborotli, Ko'rsatish

O'qitish vositalari
Slaydlar, proektor,kopyuter,namunalar,elektron yo'riqnoma

O'quv faoliyatini tashkil etish shakllari

Ommaviy,jamoaviy, guruhli, yakka tartibda
O'qitish sharoiti O'quv xonasi va ustaxonasi
Qaytar aloqaning usul va vositalari Savol javob,test,misol va mashqlar bajarilgan o'quv topshiriqlarni baholash

28.O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqich
lari va vaqti Faoliyat mazmuni
o'qituvchi Ta'lim oluvchi
1-O'quv mashg'ulotiga kirish
(5 daq)
Tashkiliy qism.
1. O'quvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi. Mashg'ulotga tayyorlanadilar

2-bosqich

Asosiy
(65 daq)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar eriladi,baholanadi.
2. Mashg'ulotning nomi,rejasi maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiriladi.
3. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiriladi.
4. O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash bilan tanishtiriladi
5. Tezkor so'rov,savol - javob,aqliy xujum,pinbord,va boshqa texnikalar
6.Mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq,o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar
7. Mavzular bo'yicha slaydlar namoyish qilinadi ( ilova )
Yangi o'quv materialini mustaxkamlash.
8 Mustaxkamlash uchun savollar beriladi ( ilova)
9.Guruhlarga bo'linadi baxolash mezonlari tanishtiriladi.Ishni bajarish yo'riqnomasi beriladi ( ilova)
10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Bajarish jarayoni kuzatiladi.
11.Guruhlar taqdimoti tashkil qilinadi.Javoblar to'ldiriladi va qisqacha xulosa qilinadi.
12.Guruhlar ishini o'zaro baxolashni o'tkazadi,mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi axamiyati bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi. Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Topshiriqni bajaradilar.
Kichik guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishadilar Xar bir guruh sardori chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadilar.
Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar.
Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich
Yakuniy
(10 daq) Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilar baholanadi va rag'batlantiriladi.
Uyga vazifani berilishi
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beriladi.
Baholari bilan tanishadilar.

Topshiriqni yozib oladilar.

1-ilova.
Munozara qatnashchilariga eslatma
Munozara munosabatlar yig'indisi emas, balki muammo Yechimi uslubiyatidan iborat.
Ko'p gapirmasdan, boshqalarning so'zlashiga imkon ber.
Maqsadga erishish yo'lida xissiyotlarinni jilovlab, batafsil o'ylagan holda so'zla.
Raqiblaring vaziyatini o'rganib, ularga xurmat bilan murojaat qil.
Raqiblaring tomonidan aytilgan fikrlarga tanqidiy va mulohazali yondash.
Munozara predmeti bo'yicha chetga chiqmagan holda to'g'ri yondashib gapir.
Muammoli seminarning boshqaruv dastaklari
Boshlovchi barcha vazifalarni o'ziga oladi - munozara bosqichlarini boshqarish, javoblarning asoslanishi va to'g'riligini tasdiqlash, qo'llangan termin va tushunchalarni aniqlash, munosabatlarni to'g'ri qo'llash va boshqalar. Taqdimotlarning taqsimotini to'g'ri boshqarish.
Taqrizchi - tomonlarning ma`ruzalarini yo'nalishlar bo'yicha belgilash va to'liq xarakterda baholash: dolzarbligi, ilmiy jihati, mantiqiyligi va masalalarning aniq qo'yilganligi, xulosalarning aniq ko'rsatilishi.
Raqib - qabul qilingan tadqiqot o'rtasida raqobatchilik jarayonini shakllantiradi. U faqatgina ma`ruzachining asosiy holatini tanqid qilish emas, shu bilan birgalikda, uning aytgan fikrlaridan zaif yoki hato tomonlarini topish hamda o'zining hal qiluvchi fikrlarini taklif qilishi ham mumkin.
Ekspert - barcha munozaralarning, jumladan, munozara qatnashchilari tomonidan aytilgan fikrlarning, qilingan xulosalarning, taklif va gipotezalarning maxsuldorligini baholaydi.
Munozara reglamentini o'tkazish tartibi
Boshlovchi ma`ruza mavzusi va ma`ruzachilarning taqdimotlarin e`lon qiladi.
Ma`ruza 5 daqiqa davom etadi.
Taqrizchi - 2 daqiqa.
Raqib - ma`ruza mavzusi bo'yicha fikrlarini 1-3 daqiqa taqdim etadi.
Jamoaviy muhokama - 5-10 daqiqaut.

2-ilova.
Baholash ko'rsatkichlari va mezonlari

Baholash ko'rsatkichlari va mezonlari (ballarda) Munozara ishtirokchilari
Ma`ruzachilar (F.I.SH.)
1 2 3 4
Ma`ruzaning mazmuni (2,5):
mavzuga mos kelishi (1,5);
- mantiqiylik, aniqlik (0,5);
xulosalarni qisqaligi (0,5);
Infromatsion texnologiyalardan foydalanganligi (ko'rgazmalilik) - (0,9).
Reglament (0,6)
Jami (4,0)
Taqrizchilar (F.I.SH.)
Ma`ruzaning tavsifi (3,0)
ma`ruzaning kuchli tomonlari aniqlash (1,2)
ma`ruzaning zaif tomonlari aniqlash (1,2)
Reglament (0,6)
Jami (3,0)
Opponentlar, ishtirokchilar (F.I.SH.)
Savollar:
har biri uchun (0,3)
Qo'shimcha
har biri uchun (0,3)
mohiyati bo'yicha (0,3)
Jami (3,0)

4-ilova.

?
Mavzu - Kasbiy faoliyatdagi asosiy tushunchalar

Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol rol o'ynaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs - ishchi kuchi shakllanadi hamda hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar bo'yicha taqsimlanadi.

Raqobat - har qanday bozor mexanizmini tashkil etuvchi ajralmas qism bo'lib, u ko'p miqdordagi erkin xaridorlar va ish kuchini sotuvchilarning mavjudligi hamda ular uchun mehnat bozoriga erkin kirish va uni tark etish imkoniyatini beradi. Mehnat bozorida raqobatbardoshlikni ta'minlash ishchi kuchi sifat tarkibini takomillashtirishni talab etadi.
Hozirgi kunda ishchi kuchi shaklida va yuqori malakali kadrlarga talabning o'sib borishi o'rtasidagi nomutanosiblik muhim muammolardan biridir. SHuning uchun muammoni hal etishning dolzarb yo'nalishi bo'lib, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi orqali ishchi kuchining sifat ko'rsatkichlarini oshirish hisoblanadi. Ma'lumki, ishsizlar armiyasi katta qismini davlat tomonidan nafaqa bilan ta'minlash, ularni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashni moliyalashtirishga nisbatan qimmatga tushadi. Bunday yo'nalishdagi faoliyat ravshanki samaralidir. Masalan,respublikamizda 2014 yilda qayta o'qitishga yuborilgan ishsizlarning 89
%i ta'lim muddati tugagandan so'ng ishga joylashtirildi.
Ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashda, o'quv jarayonida zamonaviy o'quv texnologiyalari va usullarini ta'lim dasturiga kiritish va foydalanish, kelajakda ularning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshiradi.
Ishsizlarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimida yangi yo'nalish bo'lib, ish beruvchilarning talablariga muvofiq maqsadli o'qitish va konkret ish o'rinlari bo'yicha alohida kasblarga o'qitish hisoblanadi. Bunda korxonalarga kerakli mutaxassislarni tayyorlashda kasbga o'qitish xizmati oldida buyurtmachi sifatida chiqadilar. SHuningdek, buyurtmachi korxonalar o'zlarining ishchi-xodimlari uchun o'quv dasturlari tayyorlash, qayta tayyorlash kurslarini o'tish, maqsadli o'qitishni tashkil etish, malaka oshirish maqsadlarida buyurtmalar berishlari mumkin.
Ish bilan bandlik xizmatida qayta o'qitish tizimi rivojlanishining maqsadi uch tomonlama muvoffaqiyatli natijalarga erishishni ta'minlamog'i kerak, ya'ni:
ishsizlar uchun - mehnat bozorida malakasini oshirish, qayta tayyorgarlikdan o'tish orqali o'zining raqobatbardoshligini ta'minlash;
ish beruvchilar uchun - bir muncha mos keladigan, kasbiy tayyorgarlikka ega ishsizlar zahirasidan mustaqil ravishda tanlash imkoniyatining kengayishi;
ish bilan bandlik xizmati uchun - qayta tayyorgarlikdan o'tgan ishsizlar va ularni yollovchi ish beruvchilar o'rtasida mehnat shartnomalarini tuzish bo'yicha maqbul natijalarga erishish, bo'sh ish joylarini malakali kadrlar bilan to'ldirish, ish joyiga qabul qilingan ishchilarni uzoq muddatga mustahkamligini ta'minlash, ishsizlik darajasining kamayishi, ishsizlikni davomiyligining qisqarishi, ish joylarini band qilish darajasining oshishiga erishishni ta'minlashdan iborat.
Ko'p yillik tajriba shuni ko'rsatdiki, ish bilan ta'minlashning faol tadbirlariga qilinadigan xarajatlar natijasida ishsizlar miqdori qisqarishi hisobiga ijtimoiy to'lovlarga qilinadigan xarajatlarni mutanosib ravishda kamaytirdi. SHuning uchun ishga joylashtirishni takomillashtirishga (axborot xizmatlari, kompyuterlashtirish, jihozlar va asbob-uskunalarga) sarflanishi ishga joylashtirish jarayonini jadallashtirish va ishsizlikni qisqartirishni ta'minlaydi. Kasbga o'qitishga qilingan xarajatlarni qoplash shuni ko'rsatdiki, kasbiy tayyorgarlikdan o'tgandan keyin ishga joylashganlar hissasi kasbiy tayyorgarliksiz ishga joylashganlarga nisbatan 1,9 marta o'sgan, mavsumiy jamoat ishlariga yo'naltirish har bir ishsizga qilinadigan xarajatlarni 3- 5% ga qisqartiradi.
Ish bilan bandlikning faol tadbirlariga qilinadigan xarajatlar shuni ko'rsatadiki, har bir so'm qilinadigan sarflarning qaytimi 1,1-1,2
so'm samara beradi1, shunday summaga ishsizlarga ijtimoiy to'lovlar uchun qilinadigan xarajatlarni kamayishiga olib keladi.
Aholini ish bilan bandligini ta'minlashda bu yo'nalish bo'yicha quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zarur: davlat ish bilan bandlik xizmati tarkibida xodimlarni kasbga yo'naltirish va psixologik qo'llab- quvvatlash bo'limlarini tashkil etish; kasbga yo'naltirishni psixologik jihatdan qo'llab-quvvatlash bo'yicha ilmiy asoslangan dasturlarni ishlab chiqish; bu yo'nalish bo'yicha etuk mutaxassislar va psixologlarni jalb etish; ishsizlarni kasbga yo'naltirish bo'yicha psixologlar maslahatini berish va boshqalar.
Mehnat bozori oqilona shakllanishini asosiy va hal qiluvchi sharti- mehnat resurslari bilan ish joylari o'rtasidagi o'zaro mutanosiblikni ta'minlashdir.
Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta'minlash qancha dolzarbligini to'la tasavvur qilish uchun demografik vaziyatga bir nazar tashlaylik. Bizda aholining tabiiy o'sishi keyingi yillarda bir oz sekinlashganiga qaramasdan, hamdo'stlik mamlakatlari orasida eng yuqoriligicha saqlanib turibdi. Keyingi yillarda, respublikamizda aholining o'sishi o'rtacha 1,5% ni tashkil etmoqda. Bu esa, mehnat resurslarini mutanosib ravishda o'sishiga olib kelmoqda.
O'zbekistonda yashirin ishsizlik mavjud bo'lib, uning ko'lamlari rasmiy qayd etilayotgan ishsizlik darajasini ancha sezilarli ortda qoldirmoqda, shuning uchun ishsizlikning real darajasi mehnat bo'limlarida qayd etilayotgandan yuqori bo'lmoqda.
Ish bilan bandlik xizmatini ish bilan bandlik sohasidagi asosiy yo'nalishlari bo'yicha faoliyati holatining natijalari shuni ko'rsatadiki, mehnat bozorini tartibga solishda faol ish bilan bandlik siyosati quyidagi masalalarni hal etishga qaratilmog'i zarur:
Bozor iqtisodiyoti talabalariga muvofiq ishchi kuchi sifatini oshirishda ish bilan band bo'lmagan aholi va ishsiz fuqarolarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish;
Ishchi kuchini kasbga yo'naltirish va psixologik qo'llab-quvvatlash tizimini rivojlantirish;
Ishdan ozod etilgan ishchilarni ishga joylashtirish va qayta tayyorgarlikdan o'tishi bo'yicha dasturlarni ishlab chiqish;
Aholini ish bilan bandligiga ko'maklashish bo'yicha axborot xizmati ko'lamini kengaytirish;
Ish beruvchilarning talabalariga yo'naltirilgan holda boshlang'ich, o'rta va oliy ta'lim tizimlarini takomillashtirish;
Ish beruvchilar uchun maslahat xizmatlari tashkil etish;
Ishchi kuchini taklifini ish beruvchilar talabiga muvofiqlashtirish.Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, innovatsiyalar va fan sig'imi yuqori bo'lgan tarmoqlarni rivojlantirish asosida iqtisodiyotni barqaror o'sishini ta'minlash muhim ahamiyatga egadir. SHu sabab respublikamizda iqtisodiyotni tubdan isloh qilish jarayonida ta'lim sohasida jahonda munosib o'rinni egallashga qaratilgan yangi uzluksiz ta'lim tizimini yaratish ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilandi va o'quv yurtlarining asosiy vazifasi - yoshlarga innovatsion ijtimoiy- iqtisodiy vazifalarni hal qila oladigan oliy kasbiy ta'lim berishga yo'naltirildi.
O'quv yurtlari va potensial ish beruvchilar o'zaro munosabatlari mamlakat iqtisodiyoti va ta'lim sohasidagi islohotlarga bog'liq bo'ladi. Ma'lumki, ushbu sohada ta'lim xizmatlari va mehnat bozorlari o'rtasida nomutanosiblikni namoyon etuvchi muammolar mavjud. Ish beruvchilar o'rtasida o'tkazilgan so'rovnoma natijalariga ko'ra, o'quv yurtlari bitiruvchilari ko'p hollarda ularning talablariga javob bermaydi va o'z navbatida bitiruvchilar ham taklif etilayotgan ish o'rni, mehnat haqi darajasi va mehnat sharoitlaridan mamnun emasligi tufayli taklif etilayotgan mutaxassisliklariga mos keluvchi ish o'rinlarini rad etish hollari uchramoqda. Bular o'z navbatida oliy ma'lumotga ega kadrlarning ortiqchaligi va ularning tayyorgarligi sifati darajasi yuqori emasligi natijada yosh mutaxassislarning qobiliyatlaridan to'liq foydalanmaslikka olib kelishi mumkin. O'quv yurtlari bitiruvchilarning mehnat bozorida munosib ish o'rnini topishlariga, ularning bozor munosabatlari qonunlari va sharoitiga tez moslashuviga bir qator to'sqinliklar mavjud bo'lib, ular jumlasiga, mehnat bozori hamda ta'lim xizmatlari bozori o'rtasidagi aloqalarni ta'minlovchi mexanizmlarning samarali faoliyat olib bormasligi, kasbiy tarkibning ish o'rinlari tuzilmasiga ayrim hollarda mos kelmasligi, ko'pgina buyurtmachi tashkilotlarda kadrlar siyosatining mukammal emasligi, bitiruvchilarning mehnat bozorida o'z imkoniyatlarini to'liq amalga oshirishiga, ish beruvchilar bilan muzokaralar olib borishi bo'yicha etarlicha ko'nikma va ma'lumotlarga ega emasliklarini kiritish mumkin.
O'qish jarayonidan mehnat faoliyatiga o'tish davrida yosh mutaxassislar qiyinchiliklarga duch kelishadi, bularga: ish tajribasining etarli emasligi, moslashish davri qiyinchiliklari, kasbiy shakllanish, o'z qobiliyatlarini namoyon qilish. Bu esa o'z navbatida ularga ishga joylashishga ko'maklashish masalasiga ham o'zgacha nazar bilan qarashga sabab bo'lmoqda. Bunda bitiruvchi hamda ish beruvchi o'rtasida nafaqat oddiy mexanik vositachi, balki hozirgi zamon talablariga javob beradigan mavjud muammolarni hal etadigan zamonaviy tizim yaratilishi lozim.
Hozirgi vaqtda yosh mutaxassislar etkazib berish haqida buyurtmachilar o'z takliflari bilan to'g'ridan-to'g'ri o'quv yurtlariga murojaat etishmoqda. Bu esa mutaxassislar tayyorlashda individual yondashishni talab qiladi, natijada kadrlar tayyorlash javobgarligi oshadi va raqobatbardosh sifatli mutaxassislar tayyorlanadi. Ish beruvchilarning ko'pchiligi o'zlari uchun
kerakli mutaxassislarni izlab to'g'ridan-to'g'ri mutaxassislik kafedralariga (50%), qolgani esa ish bilan bandlik masalalari bilan shug'ullanuvchi tashkilotlarga (38,4%) murojaat qilishmoqda. Buyurtmachi tashkilotlarning dekanatlar va mutaxassislik kafedralari bilan aloqalari yaxshilanishi, ularning birgalikda faoliyat ko'rsatishi bu sohadagi ishlarni jonlantirishga olib keladi. O'zaro aloqalardagi shakllanayotgan bu model o'quv yurtlarida marketing xizmatlarini rivojlantirishni hamda talabni o'rganishga olib keladi. YOsh mutaxassislarning marketingi o'quv yurtlarining rivojlanish taktika va strategiyasini belgilab olishiga asos bo'lib xizmat qiladi.
O'quv yurti va ishlab chiqarish aloqalarini mustahkamlashning eng maqbul usullaridan biri - bu o'quv yurtlari qoshida korxonalarni tashkil etishdir. Ushbu korxona va firmalarning maqsadlari quyidagilar belgilanishi lozim:
talabalarning malakali rivojlanishi hamda korxona va tashkilotlar uchun tashkiliy shart-sharoitlar yaratish;
talabalarda jamoalarda ishlash amaliyotga tayyorgarlik ko'rishi va ish o'rinlariga moslashib ketish jarayoni asoratsiz bo'lishi uchun real biznes sharoitlarini yaratish;
talabalar tomonidan orttirilib boriladigan amaliy mahoratlari o'qish davomida hisobga olib borilishi.
Bugungi kunda MDH innovatsiyalar va universitet texnoparklari sanoati 15-20 mingga yaqin xaytek-startaplarga1 - ilmiy va esperimental kashfiyotlarni bozorda ilgari suruvchi korxonalarga muhtojdir.
Universitet qoshida kimyoviy, biotexnologik, meditsina korxonalari buyurtmalarini bajara oladigan sertifikatlangan laboratoriyalar tuzish, universitetlarga tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanish borasidagi qonunchilik bazasini yaratish maqsadga muvofiqdir.
SHu o'rinda ushbu korxonalarni raqobatbardosh mutaxassislar bilan ta'minlashni ham yodda tutish lozimdir13.
O'quv yurti va buyurtmachi korxona o'rtasidagi aloqalar va ularning maqsadlari muvofiqligi chizmasi 9.3-rasmda keltirilgan.
Keyingi vaqtda mutaxassislar tayyorlashda korxonalar tomonidan maqsadli buyurtmalar berish ham amaliyotga kiritilmoqda.
Maqsadli mutaxassislar tayyorlashdagi asosiy bosqichlar quyidagilardan iborat bo'ladi:o'quvchilar orasida kasbga yo'naltirish ishlarini olib borish;
talabalarga tanlov fanlarini o'qitishda korxonalar uchun kerakli kurslarni o'qitish, korxonalarda universitet kafedralarining filiallarini tashkil qilish va ularga shu korxonalarning tajribali xodimlari tomonidan dars o'tishlarini tashkil qilish, amaliyotlarini shu korxonalarda o'tkazishni tashkil qilish;
bitiruv ishlari va magistrlik dissertatsiyalarini ham shu korxonalarda bajarilayotgan ishlarga yaqin mavzularda bajarilishi va ularni shu yo'nalishda ishga qabul qilish;
kasbiy qayta tayyorlashda esa o'quv yurtlari va buyurtmachi korxonalar birgalikda yaratgan dasturlardan foydalanish.
9.3-rasm. O'quv yurti va korxona maqsadlari mosligi.
O'quv yurtlari va mehnat bozori o'rtasidagi aloqalarni mustahkamlash maqsadida quyidagilarni amalga oshirish taklif etiladi:
mutaxassislarni tayyorlash davlat arizalari, asosiy iqtisodiy sektorlardagi talabni e'tiborga olgan holda amalga oshirish;
o'quv yurtlari bitiruvchilarini ishga joylashishlarini moritoringini amalga oshiruvchi mexanizm ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish;
o'quv yurtlari qoshida marketing tadqiqotlarini amalga oshiruvchi, bitiruvchilarga mehnat bozoridagi talabni o'rganuvchi xizmatni tashkil etish lozim1.

ABITURIENT BITIRUVCHI

Mutaxassislarni maqsadli tayyorlash
Mutaxassislarga talab

9.4-rasm. O'quv yurti va buyurtmachi korxonalarning o'zaro aloqalari.

O'quv yurtlarida mutaxassislar tayyorlash davlat ta'lim standartlariga, talabalarning va mehnat bozorining ehtiyojlariga bog'liq bo'lishi kerak. O'quv yurtlari faoliyatida uni bitirayotgan yosh mutaxassislarning mehnat bozorida o'z o'rinlarini topish yo'lida qilayotgan ish tajribalarini tahlil qilib, umumlashtirgan holda, ularning natijalarini barcha mehnat bozori va ta'lim xizmatlari bozori subektlariga ma'lumot tariqasida etkazib berishning mexanizmi yaratilishi zarur.
O'quv yurtlari va ishlab chiqarish sohalari o'rtasidagi o'zaro aloqalarning yangi tashkiliy usullaridan biri Vasiylik Kengashi hisoblanadi. Hozirgi kunda har bir o'quv yurtida Vasiylar Kengashi faoliyat olib boradi. Vasiylar Kengashi bu ko'ngilli jamiyat, notijorat tashkilot bo'lib, muassasaga mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash, ilmiy bazani rivojlantirish, talabalar o'quv yurti xodimlarini ijtimoiy himoyalash maqsadida ko'maklashish istagini bildirgan jamoatchi boshqaruv tashkilotidir. Ammo hozirgi davrda ushbu imkoniyatdan to'lig'icha foydalanilmayapti. O'quv yurtining Vasiylar Kengashi bilan aloqasi bu muassasaning ishlab chiqarish bilan bevosita aloqasidir. Bu aloqalar orqali talabalarning amaliyotlari masalasi, ilmiy tadqiqotlar ko'lamining kengaytirilishi, yosh mutaxassislarni ishga joylashtirish masalalari hal etilishi mumkin. Aloqalar o'zaro manfaatlari qondirilishi tarzida rivojlanishi lozim.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, mutaxassislar mehnat bozorida talabalarga ularning kasbiy shakllanishi va mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirish maqsadida o'quv yurtlari qoshida bitiruvchilarni ishga joylashtirishga ko'maklashish bo'yicha jamg'arma tashkil etilishi lozim. Bu jamg'arma bitiruvchilarni ish o'rinlarini
topishiga ko'maklashish bo'yicha faoliyati hokimiyat organlari va ish bilan bandlik xizmatlari bilan muvofiqlikda amalga oshiriladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga e'tibor qaratadigan bo'lsak, o'quv yurtlari qoshida kasblarni rejalashtirish bo'limlari faoliyat ko'rsatadi. Ushbu bo'limlar talabalar bilan konsultatsiyalar olib borishadi, ijtimoiy so'rovlar va testlar olish yo'li bilan ularning kasbiy qiziqishlarini, bilimlarini aniqlaydi, ularni ish beruvchilar bilan bo'ladigan suhbatga tayyorlashadi hamda ularga ish bilan band bo'lishda ko'maklashishadi. Talabalarga ish izlash texnologiyalari, ish xatlarini va murojaatnomalarni to'ldirish, videotasma va o'yinlar ishtirokida suhbatni samarali o'tkazish bo'yicha seminarlar tashkil qilinadi, bo'sh ish o'rinlari yarmarkalari o'tkaziladi, kompaniyalar bilan bitimlar tuziladi, talabalarga bo'lg'usi kasbiy faoliyatida yuzaga keladigan amaliy ko'nikmalar tushuntiriladi.
YOsh mutaxassislar bandligi masalasi bilan shug'ullanuvchi ish bilan bandlik tashkilotlari quyidagi 3 asosiy yo'nalishda ish olib borishadi:
ma'lumotlarni to'plash hamda katta auditoriyalar bilan ishlash (xizmat pog'onalari kunlari, axborot byulletenlari va shu kabilar);
aniq firma va fakultetlar bilan ish olib borish (bu firma yoki fakultet kuni bo'lishi mumkin);
bevosita ish beruvchi bilan ish olib borishadi (bunga, bitiruvchilarni ishga olishi mumkin bo'lgan firmalarni qidirib topish va bitiruvchilarni kompaniyada bo'lishi ko'zda tutilgan suhbatga tayyorlash).
Ta'kidlab o'tilgan barcha usullar bitiruvchilar va ish beruvchilarning hamkorligi munosabatlarini jadallashtiradi. Bundan tashqari, ularning bevosita aloqasi u yoki bu yo'nalish bitiruvchilariga istiqboldagi talabni aniqlash va zarurat tug'ilganda o'zgartirishlar kiritish imkoniyati bo'ladi.
Ish o'rnini izlash usullari quyidagilarni tashkil etadi: birinchisi mustaqil ravishda ish o'rnini izlash, o'quv yurtining marketing bo'limlari va maxsus bitiruvchilar bandligi masalasi bilan shug'ullanuvchi kadrlar agentliklariga murojaat qilish; bo'sh ish o'rinlari yarmarkasi va xizmat pog'onalari kunlari. E-Graduate dasturi tomonidan o'tkazilgan izlanishlarga ko'ra, yosh mutaxassislar bilan ish olib borishning 5 usuli mavjud - bitiruvchilar dasturi, ishlab chiqarish amaliyoti dasturi, o'quv yurtida taqdimotlarni o'tkazish, bo'sh ish o'rinlari yarmarkalarida ishtirok etish va kompaniyalarda aniq ish o'rinlariga yosh mutaxassislarning tanlovini o'tkazish1.
CHet mamlakatlarida eng ma'qul usul sifatida Graduate program (bitiruvchilar dasturi) e'tirof etiladi, chunki bu maxsus dasturlar talabalar bilan hamkorlikda ish olib boradigan agentliklar tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, ular o'quv yurtida ish beruvchilarning talabiga binoan bitiruvchi talabalar o'rtasida birinchi saralash bosqichini amalga oshiradi.

Bu ishlarning monitoringi natijasida istiqboldagi talabalar qabuli rejalarini aniqlash imkoniyati mavjud bo'ladi. Qolaversa, mutaxassislar haqida viloyatning istiqboldagi rejalarini tuzishga erishiladi.

Bitiruvchilarni ishga joylashtirishda ta'lim berish jarayonida ishtirok etgan barcha tuzilmalar hamkorlikda ish olib borishlari maqsadga muvofiqdir, o'quv yurti bitiruvchilarini ish bilan bandligiga ko'maklashishning hududiy tuzilmasini 9.5-rasmda umumlashtirildi.

9.5-rasm. O'quv yurtlari bitiruvchilarini ish bilan bandligiga ko'maklashishning hududiy tuzilmasi.

Ish bilan bandlikka ko'maklashishda mutaxassislik kafedralari hamda talabalar birgalikda monitoringni amalga oshirish taklif etiladi. O'qitish jarayonida asosiy e'tibor talabalarning amaliy ko'nikmalarini oshirishga qaratiladi. Bularga:
ta'lim dasturlariga bitiruvchilarning buyurtmachi korxonalardagi ishlab chiqarish sharoitlariga moslashuv jarayonlarini tezlashtiruvchi tanlov va fakultativ fanlarni kiritish;
amaliyotning hamma turlarini o'z mutaxassisligi bo'yicha bo'lg'usi ish joylarida o'tkazish, bitiruv ishlarini va kurs ishlarini buyurtmachilar talablari asosida amalga oshirish;
potensial ish beruvchilar talablari asosida maqsadli-shartnoma asosida mutaxassislar tayyorlashni yo'lga qo'yish va boshqalar.
O'quv yurtlarining eng ahamiyatga molik ko'rsatkichlaridan biri - bitiruvchilarning ishga joylashishlari masalalari hisoblanadi. SHunday qilib respublikamizda bu sohadagi amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilib, biz yosh mutaxassislarni ishga joylashtirishning o'ziga xos alternativ mexanizmini taklif qildik. Bu mexanizm talab va taklifning mutanosibligidan kelib chiqib, tizimni boshqaruvida davlatning o'rni muhimdir.
Bu mexanizga asosan buyurtmachi korxonalarning talablari va o'quv yurtlarning mutaxassislar tayyorlash takliflarining kelishuviga asosan kadrlar tayyorlash jarayoni Davlat byudjetidan ta'lim kreditlari ajratiladi.
O'quv yurtlarda o'qishni istagan abiturientlar to'plagan ballari yuqoriligi ularning kelgusida haqiqiy ish o'rinlari mavjudligi sharti bilan o'quv yurtiga o'qishga qabul qilinishi kerak.
Konkursdan muvaffaqiyatli o'tgan abiturientlar bilan uch tomonlama shartnomalar tuziladi, davlat byudjetidan o'qish davomida talabaga ketadigan xarajatlarni qoplash maqsadida ta'lim kreditlari ajratiladi, o'quv yurtlari yuqori salohiyatli, bilimli mutaxassislarni tayyorlashga, talabalar bilim olishga va o'rnatilgan 3 yil muddatga ishga taqsimlangan joylarda ishlab berishga rozilik berib imzo qo'yadilar. Bu shartnomada yosh mutaxassisga talablar, majburiyatlar, imtiyozlar ko'rsatilgan bo'ladi hamda ushbu muddat yakunlangach yosh mutaxassis davlat ta'lim kreditlarini to'liq qaytargan hisoblanadi.
Mexanizmning asosiy prinsipi hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlaridan kelib chiqib ilmiy asoslangan holda kadrlarga bo'lgan ehtiyojlarni korxonalar buyurtmalari asosida istiqbollashtirdir. Davlatdan mablag' olmagan yosh mutaxassislar, ya'ni o'z oilasi mablag'idan o'qigan talabalar mehnat bozorida o'z o'rinlarini topishadi. YOki maqsadli bilim olganlarga korxonalar pul to'lashadi va bitirgandan keyin ish o'rinlarini taklif qilishadilar.
Hududiy mehnat bozori va ta'lim xizmatlari bozori rivojlanish traektoriyalarining o'z yo'li bo'yicha rivojlanishi, amalda ulardagi mutanosiblikning buzilishi albatta davlat tomonidan boshqarishni talab qiladi, shuning uchun taklif qilinayotgan mexanizmning hayotiyligiga ishonamiz.
YOsh mutaxassislarning ish bilan bandligini taxlil qilish o'quv yurtlari ta'lim xizmatlari bozorining kelajakdagi rivojlanishini istiqbollashtirish uchun muhim bo'lib, o'z o'rnida mehnat bozoridagi munosabatlarni tartibga solish va hududdagi ta'lim siyosatining asosiy yo'nalishlarini asoslab beradi:
yosh mutaxassislar kengashini tashkil qilish va ularga maslahatchilik vazifalarini topshirish;
qishloq joylarida ishga joylashgan faol yosh mutaxassisliklarga imtiyozlar belgilash;
qishloq tumanlarida 3 yildan ko'proq ishlagan yosh mutaxassislarni o'qishni keyingi bosqichlarida davom ettirishni kafolatlash.
O'quv yurtlari va buyurtmachilarning o'zaro munosabatlari strategiyasi eng avvalo, mamlakatning iqtisodiy holati va davlatning ta'lim to'g'risidagi siyosatidan kelib chiqadi. Har bir o'quv yurti o'z tajribasiga ega, shu o'rinda ularni faoliyatini koordinatsiyalash ham davr talabiga aylanmoqda. SHuning uchun o'quv yurtlarida bitiruvchilarni ishga joylashtirish va ularning bandligini qo'llab-quvatlash maqsadida quyidagi ikki bosqichdan iborat uch darajali tizimni taklif qilamiz (9.6-rasm).
9.6-rasm. O'quv yurtlari bitiruvchilarini ish bilan bandligiga ko'maklashishning takomillashgan tizimi modeli.
Mahalliy darajaning birinchi bosqichini bitiruvchi ta'lim olgan mutaxassislik kafedralari tashkil qiladi. Bu bosqichda quyidagi ishlar amalga oshirilmoqda:
kafedralarning respublika korxonalari, kichik va xususiy korxonalar bilan aloqalari mustahkamlash;
mehnat bozori kon'yukturasi talablariga javoban mutaxassislik fanlar dasturlariga tezkor o'zgartirishlar kiritish;
kafedralarda mavjud professor-o'qituvchilar jamoasi ta'lim dasturlarini hisobga olgan holda, ish beruvchilar talablariga binoan qo'shimcha ta'lim xizmatlari, kurslar ochish.
Respublikamizdagi kasb-hunar kollejlarida bitiruvchilarni ishga joylashishlariga ko'maklashish kollej kasbiy ta'lim bo'limlariga yuklatilgan. Bu bo'limlar vazifalari bitiruvchilarning mehnat bozoridagi o'rni, bu yo'nalishdagi dolzarb muammolarni aniqlash va jamoa oldidagi vazifalarni rejalashtirish va amalga oshirishga qaratilgan bo'lib qator tashkiliy ishlarni bajaradi. SHu o'rinda ta'kidlash lozimki, kasbiy ta'lim bo'limlari bitiruvchilarni ishga joylashtirishning yangi shakllarini va ish o'rinlari topishning innovatsion modellarini amaliyotga kiritishlari maqsadga muvofiqdir.
Mahalliy darajadagi ikkinchi bosqich, kasbiy ta'lim xizmatlari va ish bilan bandlikka ko'maklashish markazlari bo'lib, ushbu markazlarni mavjud kasb-hunar kollejlaridagi Kasbiy ta'lim bo'yicha kollej direktori muovini bosh bo'lgan "Kasbiy ta'lim bo'limi" qoshida tashkil etish o'rinlidir. Ushbu markaz bitiruvchilarni ishga joylashtirish sxemasini quyidagi tarzda tashkil etishi maqsadga muvofiqdir:
mehnat bozorida marketing tadqiqotlarini o'tkazish;
ishlab chiqarish amaliyotlari va maqsadli tayyorlashga shartnomalar tuzish;
mutaxassislik kafedralari o'z mutaxassisligi bo'yicha mehnat bozorini o'rganishi va bitiruvchilarga ehtiyoj haqidagi ma'lumotlarni ushbu markazlarga etkazish;
talabalarning o'qish davrida va ishlab chiqarish amaliyotlarini o'tash davrlarida o'zlarining bo'lajak ish joylarini aniqlashga ko'maklashish;
ish o'rinlarini tanlash mutaxassislik va kasbiy salohiyatiga mos holda amalga oshirilishi lozim.
Taklif etilayotgan markazlar (9.7-rasm) tuzilmasida biznes maslahatchisining o'rni judayam muhimdir. Bugungi kundagi maqsadimiz, yosh mutaxassislar o'zini-o'zi ish o'rinlari bilan band qilishidir, tadbirkorlik faoliyatini boshlagan bitiruvchilar nafaqat o'zlari balki tengdoshlari uchun ham qo'shimcha ish o'rinlarini yaratadilar. Ushbu tuzilmada vakillar - bu maxsus tayyorgarlik va sinovlarda saralangan, o'quv yurti o'quvchi talabalari hisoblanib, ularning asosiy vazifasi tengdoshlariga kasb tanlash masalasida maslahatlar berishi, taqdimotlar o'tkazishi, bandlik markazlari bilan aloqalarni mustahkamlanishiga xizmat qilishidir.
Hududiy darajada yuqoridagi ishlarning monitoringi natijasida qanday mutaxassisliklar bo'yicha, qancha miqdorda talabalar qabul qilishi kerakligi aniqlanadi va qabul rejalari tuziladi. Qolaversa, mutaxassislarga ehtiyoj haqida hududiy istiqbol rejalarni tuzishga erishiladi.

9.7-rasm. O'quv yurti qoshidagi kasbiy ta'lim xizmatlari va ish bilan bandlikka ko'maklashish markazlari tashkiliy tuzilmasi.

Bu darajada yosh mutaxassislarga ijtimoiy yordam ko'rsatish uchun hududlardagi hamma tashkilotlarning faoliyatlarini bir tizimga solish ya'ni koordinatsiyalashtirish, bitiruvchilarni ishga joylashtirishning ta'lim axborot va ijtimoiy texnologiyalarini yaratish, bitiruvchilarni ishga joylashtirishga yordam berayotgan tashkilotlarni moliyaviy ta'minlashni amalga oshiradilar.
Eng yuqori uchinchi darajada o'quv yurtlari bitiruvchilarini ishga joylashtirish Davlat tomonidan boshqariladi. Davlat standartlarida o'quv rejalariga qator yangi tanlov fanlarining kiritilishi natijasida buyurtmachi korxonalar bilan aloqani yaxshilashga, amaliyotlarni ularda o'tkazishga erishiladi va mehnat bozoriga moslashgan mutaxassislar tayyorlashga erishiladi. YOsh mutaxassislarni ish bilan bandligini boshqarish ularning o'z mehnat qobiliyatini to'liq namoyon qilishi uchun munosib ish o'rinlariga ehtiyojini va jamiyatning ishchi kuchiga bo'lgan talablarining mosligini ta'minlashdan iboratligidan kelib chiqib, yosh mutaxassislarni ishga joylashtirishni boshqarishda quyidagi tamoyilni taklif qilamiz (9.8-rasm).
Bundan maqsad, yosh mutaxassislarni ma'naviy etuk va yuqori malakali qilib tarbiyalash bo'lib, u asosan ikki omil, yosh mutaxassislarni ish bilan bandligini davlat tomonidan boshqaruvi va mehnat bozorida mutaxassislarga talabni shakllantirish asosida yuzaga chiqadi. Barcha o'quv yurtlari yosh mutaxassislarning ish bilan bandlgini ta'minlash uchun ta'limni davr talablariga moslashtirishi, bitiruvchining ta'limdan keyingi ish joylariga moslashish davrini qisqartirishi, ularga nafaqat nazariy bilimlar, balki iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida
haqiqiy ishlab chiqarish faoliyati bilan tanishtiruvchi amaliy bilimlarni berishi, bitiruvchilarga o'qishni tugatishi bilanoq ish topish imkoniyatlarini yaratishlari zarur.

9.8-rasm. YOsh mutaxassislarni ishga joylashtirishning tamoyillari.

YOshlarning salohiyatidan foydalanmaslik kelajakda ishchi kuchi sifatini yo'qotishga olib kelishi mumkin. Respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish yo'lida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda, shu o'rinda yosh mutaxassislarni ham tadbirkorlikka keng jalb qilish asosiy vazifalarimizdan biridir. SHularni hisobga olgan holda bandlik markazlari mutaxassislari talabalar o'rtasida "O'z biznesingni boshla" turkumidagi seminarlarni keng ko'lamda tashkil qilinishi maqsadga muvofiqdir. Ularga tadbirkorlikni boshlash uchun amaliy ko'maklashish lozim: biznes-reja tuzish, bozorni o'rganish va o'z ishini boshlash uchun dastlabki kapitalni topishga ko'maklashish lozim.
Davr talabi shunda namoyon bo'lmoqdaki, o'quv yurtlari, xususan, kasb- hunar ta'limi muassasalari - fan, ta'lim, ishlab chiqarish va biznesning hamkorligini ta'minlovchi markazlarga aylanib ulgurdi. YOsh mutaxassislarning ishga joylashishida o'quv yurti va buyurtmachi korxonalar hamkorligining rivoji ta'lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning samarali bo'lishini ta'minlaydi. Bitiruvchilarni ishga joylashtirish - o'quv yurtlarini akkredetatsiyadan o'tkazish ko'rsatkichlaridan biriga aylanganligi yosh mutaxassislarni ishga joylashtirish va ularning bandligiga yordamning yangi-yangi shakllarini topish, buyurtmachi korxonalar va o'quv yurtlari o'rtasidagi aloqalarni takomillashtirish ustidagi ishlarni kuchaytirishni talab qilmoqda.
TAYANCH SO'Z VA IBORALAR

kasbga yo'naltirish, kasbga tayyorlash, raqobat, ish bilan bandlik siyosati, yosh mutaxassislar, o'quv yurti,

NAZORAT SAVOLLARI

Mehnat bozorida raqobat deganda nimani tushunasiz?

YOsh mutaxassislarni ishga joylashtirish qanday tamoyillar asosida amalga oshiriladi?
Mehnat bozorida bitiruvchilarning raqobatbardoshligini oshirish uchun qanday tadbirlarni amalga oshirish kerak?

"Tasdiqlayman" Yangiariq 1-son knm O'IBDO'______Z.Jumaniyozov

29- Mavzu Ishga joylashtirish jarayonida tarjimai hol, intervyu,ish hujjatlari tuzish va boshqa o'z-o'zini namoyish qilish ko'nikmalari .
29-O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli
Vaqt: 80 daqiqa Ta'lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi Amaliy
O'quv mashgulot rejasi: 1.Ishga qabul qilishda jarayonida tarjimai holning o'rni.
2.intervyu turlari, tartibi va o'ziga xosligi.
3.Ishga joylashishda tavsiyanomaning o'rni, uni rasmiylashtirish va undan foydalanish qoidalari
O'quv mashg'ulotining maqsadi. Ishga joylashtirish jarayonida tarjimai hol, intervyu,
ish hujjatlari tuzish va boshqa o'z-o'zini namoyish qilishko'nikmalari bo'yicha bilim ko'nikmalarni shakllantirish
O'qitish natijasi Tadbirkorlik sohasidagi ma'naviyatini shakllantirish va huquqiy tarbiyasini tarkib toptirish, ko'nikmalarni o'rgatish.;

Pedagogik vazifalar:

- Ishga qabul qilishda jarayonida tarjimai holning o'rnini tusnuntiradi.
-intervyu turlari, tartibi va o'ziga xosligini o'rgatadi.
-Ishga joylashishda tavsiyanomaning o'rni, uni rasmiylashtirish va undan foydalanish qoidalari bilan tanishtiradi.

O'quv faoliyat natijalari:

-Ishga qabul qilishda jarayonida tarjimai holning o'rni biladi.
-intervyu turlari, tartibi va o'ziga xosligi biladi.
-Ishga joylashishda tavsiyanomaning o'rni, uni rasmiylashtirish va undan foydalanish qoidalarini tasniflaydilar

O'qitish metodlari Kichik axborotli, Ko'rsatish

O'qitish vositalari
Slaydlar, proektor,kopyuter,namunalar,elektron yo'riqnoma

O'quv faoliyatini tashkil etish shakllari

Ommaviy,jamoaviy, guruhli, yakka tartibda
O'qitish sharoiti O'quv xonasi va ustaxonasi
Qaytar aloqaning usul va vositalari Savol javob,test,misol va mashqlar bajarilgan o'quv topshiriqlarni baholash
29.O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqich
lari va vaqti Faoliyat mazmuni
o'qituvchi Ta'lim oluvchi
1-O'quv mashg'ulotiga kirish
(5 daq)
Tashkiliy qism.
1. O'quvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi. Mashg'ulotga tayyorlanadilar

2-bosqich

Asosiy
(65 daq)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar eriladi,baholanadi.
2. Mashg'ulotning nomi,rejasi maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiriladi.
3. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiriladi.
4. O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash bilan tanishtiriladi
5. Tezkor so'rov,savol - javob,aqliy xujum,pinbord,va boshqa texnikalar
6.Mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq,o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar
7. Mavzular bo'yicha slaydlar namoyish qilinadi ( ilova )
Yangi o'quv materialini mustaxkamlash.
8 Mustaxkamlash uchun savollar beriladi ( ilova)
9.Guruhlarga bo'linadi baxolash mezonlari tanishtiriladi.Ishni bajarish yo'riqnomasi beriladi ( ilova)
10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Bajarish jarayoni kuzatiladi.
11.Guruhlar taqdimoti tashkil qilinadi.Javoblar to'ldiriladi va qisqacha xulosa qilinadi.
12.Guruhlar ishini o'zaro baxolashni o'tkazadi,mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi axamiyati bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi. Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Topshiriqni bajaradilar.
Kichik guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishadilar Xar bir guruh sardori chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadilar.
Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar.
Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich
Yakuniy
(10 daq) Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilar baholanadi va rag'batlantiriladi.
Uyga vazifani berilishi
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beriladi.
Baholari bilan tanishadilar.

Topshiriqni yozib oladilar.

1 -ilova
"Konvert" texnikasi uchun savollar
(Har bir savol konvertlarga alohida solinadi)
Tarjimai xolning asosiy turlari

Tarjimai xolni tuzishning tartib-qoidalari

Tarjimai xolni tuzishning tartib-qoidalari

2 -ilova
Guruhlarning bilim va ko'nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko'rsatkichlari va mezonlari I guruh II guruh

1-topshiriq: (50 ball)
- savol yoritib berildi (20 ball)
- reglamentga e`tibor qaratildi (15 ball)
- guruh faol qatnashdi (15 ball)
2-topshiriq: (50 ball)
- muammo aniq Yechimini topdi (20 ball)
- mantiqan to'g'ri xulosa chiqarildi (15 ball)
- misollar bilan umumlashtirildi (15 ball)
Jami: (100 ball)

3 -ilova
"Baliq skeleti" texnikasi

Ushbu texnologiya katta muammolarning Yechimini topishga qaratilgan. Yuqori qismida muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.

Mavzu-Ishga joylashtirish jarayonida tarjimai hol,

intervyu, ish hujjatlari tuzish va boshqa o'z-o'zini namoyish qilish ko'nikmalari.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonida mehnat bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o'rtasidagi muvofiqlikni ta'minlash asosiy masadlardan biri bo'lib, bugungi kunda ishchi kuchiga talabni shakllantirish va ish qidiruvchilarni ishga joylashtirishning tashkiliy- iqtisodiy, ijtimoiy psixologik asoslarini takomillashtirish ish bilan bandlik davlat siyosatini amalga oshirishning muhim vazifalaridan hisoblanadi. SHuning uchun muayyan kasb va mutaxassislikka ega mehnatga layoqatli kishilarni ishga joylashishi, ishchi kuchining ish bilan bandligi - iqtisodiyot, ilmiy-texnik taraqqiyot, demografik jarayonlar va jamiyatdagi boshqa holatlar bilan uzviy bog'liqdir.
Bugungi kunda mamlakatimizda iqtisodiyotni rivojlantirishning an'anaviy resurslarga asoslangan modelining yagona muqobil varianti sifatida texnika-texnologiyalar, iqtisodiy natijalar va butun jamiyat hayotini doimiy yuksaltirish maqsadida insonlarning bilim va salohiyatidan samarali foydalanishga asoslangan innovatsion rivojlanish strategiyasi mos keladi. Ma'lumki, yuqori axborot va intellektual sig'imga ega innovatsion iqtisodiyotga - egiluvchan, dinamik, samarali, doimiy yangilanib turadigan, yangicha mazmun va ko'rinishga ega bo'lgan, ish bilan bandlik shakllari va ularning doimiy yangilanib turishi jarayoni nomzodlarni ishga joylashtirishning usul va uslublarini takomillashtirish bo'icha yangicha talablarni zarurat etmoqda.
SHunday ekan, nomzodlarni ishga joylashtirish jarayonida ularning tarjimai holi, intervyu o'tkazish tartiblari, ish hujjatlari tuzish va boshqa o'z-o'zini namoyish qilish ko'nikmalarini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega.
Ishga joylashtirish jarayonida tarjimai hol alohida o'ringa ega bo'lib, nomzod haqida uning shaxsiy hayoti va faoliyatini ifodalovchi hujjatdir. Ma'lumki tarjimai hol bir shaxs tomonidan o'z shaxsiy hayoti va faoliyati haqidagi bayon qilingan yozuv hisoblanadi. Tarjimai hol bir xil andozaga ega emas, mufassal yoki muhtasar yozilishi mumkin. U muallif tomonidan mustaqil tuzilsa-da, biroq tarjimai holda ayrim qismlarning bo'lishi shart.
Tarjimai holning asosiy zaruriy qismlari:
Hujjatning nomi (Tarjimai hol).
Matn:
a) muallifning familiyasi, ismi va otasining ismi; b) tug'ilgan yil, kun, oy va tug'ilgan joyi;
v) ota-onasi haqida qisqacha ma'lumot ( familiyasi, ismi va ota ismi, ish joyi);
g) ma'lumoti va ma'lumotiga ko'ra mutaxassisligi; d) ish faoliyatining turlari;
e) oxirigi ish joyi va lavozimi; yo) mukofot va rag'batlantirishlar; j) jamoat ishlarida ishtiroki;
z) partiyaviyligi;
i) oilaviy ahvoli va oila a'zolari; y) turar joyi (uy manzili);
Sana.
Imzo.
Tavsiyanoma - biror shaxsni ma'lum lavozimga yoki ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarga a'zo bo'lish uchun tavsiya etuvchi rasmiy hujjatdir.
Tavsiyanomalar ijodiy uyushmalar, muassasa ma'muriyati yoki alohida shaxs tomonidan berilishi mumkin.Har qanday tavsiyanoma matnida tavsiya qilinayotgan shaxsning xususiyatlari - mutaxassis sifatida malakasi, ishchanligi, oilaviy, axloqiy jihatlari va ijtimoiy faoliyatiga baho beriladi, shuningdek, tavsiya etilayotgan lavozimga yoki ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarga a'zo bo'lishga munosib ekanligiga ishonch bildiriladi.
Tavsiyanomalar ba'zi xususiyatlariga ko'ra tavsifnomaga o'xshaydi. SHu sababli ham tavsiyanomalarning ko'pchiligi tavifiy tavsiyanomalar shaklida bo'ladi. Ular orasidagi asosiy farq shundaki, tavsifnomalarda shaxsning barcha ijobiy, salbiy xususiyatlari qayd qilinadi. Tavsiyanomalarda esa uning ijobiy xususiyatlari ko'rsatilishi bilan birga, keyinchalik uning zimmasiga yuklatiladigan vazifani bajara olishiga ishonch bildiradi va tavsiya etiladi.
Turli mukofotlarga taqdim etish ham tavsiyanoma shamoyilida bo'ladi. Tavsiyanomaning asosiy zaruriy qismlari:
Hujjatning nomi (Tavsiyanoma).
Matn.
Tavsiyanoma beruvchi shaxsning lavozimi, ismi-familiyasi.
Imzo.
Sana.
Kadrlarni tartibga solish texnikasida o'zaro shaxsiy muloqot vositalari alohida o'rinni egallaydi. Ularning o'ziga xosligi odamlar bilan bevosita o'zaro munosabatga kirish vositasi bo'lib hisoblanadi. Ishga joylashishtirish jarayonida muloqot o'tkazishning birdan bir shakli bo'lib, intervyu o'tkazish asosida personal qobiliyatini real baholash imkoniyatiyuzaga kelishi hisoblanadi. Suhbat jarayoni o'z ichiga munozara, debat, disput (ochiq munozara) kabi suhbat shakllarini oladi. Biroq bu jarayonda, avvalambor fikr yuritish yoki o'zaro munosabatga kirishishning mavjud umumiy holati namoyon bo'ladi.
Intervyu - oldindan belgilangan rejaga savollar va javoblar shaklida fikr almashinuvdir. Bunday fikr almashinuv natijalari muvofiq qarorlarni qabul qilish uchun dastlabki empirik axborotlar bo'lib xizmat qiladi. Bunda natijalar bo'lib, nafaqat javoblar, balki ishga joylashmoqchi bo'lgan kishining bergan savollari ham hisoblanadi. Masalan, AQSHda intervyu vaqtida lavozimga nomzodni tanlashda u quyidagi savollarni berishi mumkin: "Kompaniya o'zining xodimlari o'qishi uchun to'lovlarni amalga oshiradimi?", "Firmaning o'zida bolalar bog'chasi mavjudmi?", "Rahbar muammolarni ochiqchasiga muhokama qilishni amalga oshiradimi?", "Xizmat lavozimining oshirilishida qanday karera texnologiyasi va imkoniyatlar mavjud?", "Xizmat bo'yicha xodimlar tashkil etilganmi?". SHunday ekan, ba'zida nomzod qayrda ishlashni xohlashiga ko'ra kompaniyaga xodim sifatida yollanish qarorini o'zi tanlaydi.
Davogarlar bilan suhbatni bo'sh ish joyiga ishchi uchun qanday bilim va ko'nikmalar zarurligini biladigan kishi o'tkazadi. Ular quyidagilardan iborat:
asosiy majburiyatlar, huquq va ma'suliyat;
mijozlar, xodimlar va personalni boshqarishning yuqori turuvchilari bilan o'zaro munosabatlar;
karera qilish imkoniyatlari;
mehnat sharoitlari, motivatsiya, mehnatdan qoniqishning doimiy manbalari.
Intervyu o'tkazuvchi egallanadigan lavozimga nomzodning imkoniyatlari va qo'yilgan talablarga uning reaksiyasini aniqlaydi.
Nomzodning imkoniyatlari quyidagilar asosida aniqlanadi:
kompetentlik (chuqur bilimga egalik) va tajriba;
kommunikabellik;
muayyan guruh yoki sexga mos tushish imkoniyati.
Intervyu qoida tariqasida 40 minutgacha davom etadi va nomzodning kadrlar varaqasida ko'rsatilmagan ishlab chiqarish ko'nikmalari, bilimi, qiziqishlari va boshqa jihatlari bo'yicha o'z-o'zini baholash kabilarni qamrab oladi. O'zining oddiyligi va tabiiyligi sababli intervyu shaxsni baholashning barcha usullari ichida keng miqyosda foydalanilmoqda. Biroq uni personalni tanlash vositasi sifatida to'liq ishonchli deb bo'lmaydi.
Intervyuning asosiy ustunligi - bu bevosita muloqot imkoniyatidir. Bundan tashqari kelgusidagi nomzodlarni intervyuni muvoffaqiyatli o'tkazishga tayyorlash mumkin. Lekin bunday jarayondagi muvoffaqiyatni ishlab chiqarish faoliyatida kelgusidagi muvofaqqiyat bilan solishtirish mumkinmi?
Xato qilish manbai intervyuning texnologik jarayonini o'zida bo'lishi mumkin. Bundan ko'p gaplilikni (jami vaqtning 15 %dan ko'p bo'lmagan qismida gapirish zarur); tizimli bo'lmagan yondashuvlarni (solishtirish zarur); shoshilinch xulosalarni (qaror qabul qilishga arzimagan narsalar ta'sir ko'rsatmasligi) chiqarib tashlash kerak.
Assessment-Center (Personalni baholash markazi) usullaridan biri - bu "pochta qutisiga" yozma mashqlar hisoblanadi. Uning bajarilish jarayonida har bir ishtirokchi muayyan holatda bo'lishi kerak. Sinalayotgan kishidan mumkin qadar ko'p miqdorda qarorlar qabul qilish talab etiladi. Ishtirokchi yozma ravishda asoslash uchun test echishni bajarishga bir soat beriladi. Natijalar baholangandan keyin har bir ishtirokchiga ularga qabul qilingan qarorlarni tushuntirib berish uchun testdan keyin suhbat o'tkazish imkoniyati beriladi. Nazoratchilar ishtirokchilarni qanchalik mustahkam ushlab turganliklarini va qanchalik o'zlarining echimidan orqada qolayotganliklarini aniqlash imkonini beradi.
Rossiyada Assessment-Center usuli kamdan-kam qo'llaniladi va bu usul faqat transmilliy korporatsiyalarga qarashli kompaniyalarda o'tkaziladi. Buning asosiy sabablari:
ushbu usul xorijda paydo bo'ldi va rivojlandi. Ko'pchilik rossiyalik rahbarlar va mutaxassislar uchun personalni tanlash bo'yicha bu usul etarlicha ma'lum emas;
Assessment-Center usulida personalni baholash bo'yicha kompaniyalarga xizmat ko'rsatishni davom ettirish mumkin bo'lgan tashkilotlarning ma'lumotga egaligi juda tor doirada;
nufuzli tashkilotlarda bu usulda personalni yollash bo'yicha har bir ishtirokchini baholash uchun sarflar ancha qimmat, ya'ni 150 AQSH dollariga tushadi;
Assessment-Center usulida personalni yollash bo'yicha baholashni o'tkazish uchun o'zlarining mutaxassislarini tayyorlash va ularni zarur uslubiy ta'minoti ko'pchilik kompaniyalar uchun amalda shakllantirish imkoniyati mavjud emas.
Ushbu usulning bir ma'noda amaliy natija beradigan jihati haligacha o'z isbotini topmagan. Amaliyotda faqat kam sonli nomzodlargina Assessment-Center usulidan muvoffaqiyatli o'tib, yuqori natijalarga erishgan. Va aksincha, Assessment-Center orqali malaka oshirishdan o'tganlardan kimda-kim kamroq yaxshi natijalarga erishgan bo'lsa, oqibatda ular ham muvoffaqiyatga erishganlar. Adabiyotlarda Assessment-Center usulini qayta baholash uchun jiddiy sabab - bu qamrab olgan muhitda ko'pchilik omillar ta'sirining e'tiborga olinmasligidir. SHunday bo'lsada bu omillar rahbarning shaxsiy sifatlarida emas, balki tadbirkorlik faoliyatida samarali mehnat munosabatlarini amalga oshirishda hal qiluvchi rolga ega.
Suhbat - bu kadrlar xizmati tomonidan aniq va kasbiy baholashni talab etadigan berilgan na'munaviy savollarga javoblar berish bo'yicha intervyudir. Suhbatning shallanishi bu usulni aniqligini oshirishni nazarda tutadi. Suhbat mobaynida nafaqat javoblarning mazmuni, balki insonnning xulq-atvori, tashqi ko'rinishi ham baholanadi. Barcha baholashlar qat'iy ravishda hisobga olinib boriladi.
Personalni tanlashga an'anaviy yondashuv nomzodlar bilan saralash suhbat o'tkazishni maqsad qilib qo'yadi. Uni firma (kompaniya) menejeri o'tkazadi va o'zidan yuqori turuvchi rahbar intuitsiyasi hamda tavsiyalaridan kelib chiqib, qarorlarni qabul qiladi. Bu uslub nomzodni etarli darajada ob'ektiv baholash imkonini bermaydi. Nomzodga beriladigan savollar oldindan tayyorlanishi zarur. Suhbat o'tkazish maqsadlari ikkita:
asosiy - nomzod haqida axbortlarga ega bo'lish, shuning uchun insonni sabr bilan tinglash, suhbat jarayonini nazorat qilish va nomzodning o'zi haqida gapirishga undash kerak;
yordamchi - taklif etilayotgan ishning xususiyatlari va unga qo'yilgan talablar haqida nomzodga ma'lumot berish.
Nomzod bilan suhbat barcha jarayonlardan (tekshiruvdan) keyin amalga oshiriladi va lavozimga o'tish uchun yakuniy qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Agar nomzod suhbatga chaqirilgan bo'lsa, u holda bu potensial xodim sifatida ixtisosli hisoblanadi. SHuning uchun so'zlashuv jarayoni nomzodning shasan o'zi tomonidan tavsiya etilgan hujjatlariga yana bir bor aniqlik kiritish, ushbu taqdimnomani chuqurlashtirish va yuzaga kelgan yoki yuzaga kelishi mumkin bo'lgan savollarni aniqlashdan iborat.
Nomzod bilan suhbat o'tkazishning ma'lum bo'lgan usullari rivojlangan mamlakatlar tajribalariga asoslangan holda quyida keltirilgan:
Buyuk Britaniyada - kadrlar komissiyasi a'zolari nomzodlar bilan ularning shaxsiy suhbatiga asoslangan. Qizil daraxtdan bo'lgan aylana stol atrofida o'tiruvchi mutaxassislar nomzodning shajara, oila va joyi, qaerda ta'lim olganligiga oid savollarni berishga qiziqadilar: masalan, "Siz gersog Sommersetskiy qarindoshi emasmi? Oilangizning a'zolaridan qaysi biri qirollik flotida xizmat qilgan? Siz qaerda o'qigansiz - Oksford universitetidami?" Agarda nomzod berilgan savollarga birdaniga javob bersa, u tezda ishga qabul qilinadi.
Germaniyada - taniqli olimlar, rahbarlar, siyosatchilarning yozma tavsiyasiga asoslangan holda muhim hujjatlar soni dastlabki nomzodlarni tayyorlashga asoslanadi. Etarli ma'lumotga ega ekspert komissiyasi mutaxassislari tavsiya etilgan hujjatlarni tahlil etadi va ularning rasmiylashtirilishini nazorat etadi. Bo'sh lavozimga nomzod vaqt bo'icha bo'lingan qat'iy jarayonda o'tkaziladi. Ishga joylashish etarlicha murakkab jarayon hisoblanadi.
AQSHda - nomzodning intellektual qobiliyati, kompyuter asosida psixologik testlar, norasmiy vaziyatda nomzodlarni kuzatish asosida o'tkaziladi. Masalan, tushlikka taklif etilganda, taqdimot vaqtida. Bunda inson salohiyati va uning shaxsiy kamchiliklariga katta e'tibor beriladi, chunki hamma vaqt ham komandada menejer bunday uslubda ishga tanlab olish imkonini tasdiqlamaydi. Biroq bu usul muayyan firmada ishlash uchun kirish mumkin bo'lmagan yashirin shaxsiy kamchiliklarni aniqlash imkonini beradi.
Xitoyda bu usul Min sulolasi vaqtidagi tarixiy an'analarga ega yozma imtihonga asoslanadi. Nomzodlar tarixni bilishi, yozma uslub va engil stilda klassik bilimni isbotlash uchun bir qator insho va doston yozadilar. Barcha imtihonlarni muvofaqqiyatli topshirganlardan ko'pchiligi tanlab olinadi va ular joriy siyosat mavzusida natijaviy inshoni yozadilar. Bu imtihonni yaxshi topshirganlar amaldor bo'ladi va ularning xizmat faoliyati olingan bahoga bog'liqdir.
Personalni boshqarish muammolari bilan shug'ullanuvchi ko'pchilik mutaxassislarning fikricha suhbat o'tkazish munosib nomzodlarni aniqlashning kuchsiz vositasidir. SHunday ekan, ko'pchilik suhbatni o'tkazuvchi mutaxassislar dastlabki ta'suroti bo'yicha o'zlarining nomzod haqida baholarni shakllantiradi. Bundan tashqari yaxshi ma'lumki, ko'pchilik tanlov bo'icha suhbatlar ular tomonidan qabul qilingan qarorlar oqibatlarini o'zlarida yomon tavsiflovchi nomutaxassislar o'tkazadi. Personalni tanlash bilan bog'liq qarorlar juda qimmatga tushishi mumkin va shuning uchun suhbat o'tkazish jarayonining o'ziga vaqtni ketkazish muayyan ma'noga ega. Tanlash bo'icha suhbat keng miqyosda ommalashganligiga qaramasdan maqbul usul hisoblanmaydi.

Suhbat o'tkazishning oxirigi bosqichi (bevosita boshliqning ishtirokida)

Suhbatning birinchi bosqichi

(personalni tanlash bo'yicha menejer ishtirokida
Rezyumeni dastlabki qarab chiqish Nomzodlarni izlash
9.12-rasm. Suhbat o'tkazish ko'magida ishga qabul qilish bosqichlari.

Suhbat o'tkazish ko'magida ishga qabul qilish jarayoni quyidagi 9.12- rasmdagi piramida ko'rinishida keltirilishi mumkin.

Suhbat o'tkazish bosqichlarining soni va tartibi tashkilotning korporativ siyosatiga bog'liq holda o'zgarishi mumkin.
Tanlab olish bo'yicha suhbat (yoki intervyu)ning asosiy maqsadi - davogar mazkur ishga qiziqadimi va u uni bajarish qobiliyatiga egami degan savollarga javob olishdir. Bunda bir qator nomzodlarni taqqoslash zarurati namoyon bo'ladi.
Agarda suhbat bir nechta mutaxassis tomonidan o'tkazilsa, ular o'rtasida vazifalarni taqsimlash kerak, chunki har biri muayyan soha faoliyatini aniqlash va ularning har biri suhbat jarayonida o'zining mulohaza, fikrini bildirib sharh berishi zarur. Sizning maqsadingiz - davogar bilan gaplashib, axborotga ega bo'lishdir. Amaliyotda bu suhbatning
70 % vaqtida nomzod gapirishini, 30 %ini siz gapirishingizni ifodalaydi. SHuning uchun birinchi galdagi zaruriy mahorat - savol berish mahoratidir.
Tanlov asosidagi suhbatda quyidagi uch savolga javob olinishi zarur:
nomzod ushbu ishni bajara olish imkoniga egami?
u buni bajara oladimi?
ushbu ishga nomzod bora oladimi? (u eng yaxshi bo'la oladimi).
Bu savollarga javoblar qaror qabul qilish uchun asosni yaratadi. Lekin yana bir qator detallarni aniqlashni zarurat etadi. Masalan, nomzod mazkur ishda ishlab ketishi uchun aynan nima guvohlik beradi? Nomzodning qanday ko'nikmalari mavjud? Qobiliyati? Bilimi? Malakasi? Oldingi tajribasi? Intellekti? Qo'shimcha mutaxassislik bo'icha tayyorgarligi to'g'risida savollar.
Barcha bu tavsiflar to'g'ri. Biroq quyidagi savollar bo'yicha o'ylanib qolamiz:
ushbu tanlov tavsifi tasodifiy emasmi?
biri ulardan boshqasini berkitmaydimi?
ularni adekvat baholash imkoni qanday?
Bunday savollarga javobning murakkabligini hisobga olgan holda rejaga taklif etilayotgan ishni qanchalik darajada nomzodlar muvoffaqiyatli bajarishini muhokama qilish uchun tanlov bo'yicha suhbat o'tkazish mezonlari ro'yxatini kiritamiz.
Agarda bu bildirmasdan va tabiiy bajarilsa, unda bu odatiy suhbat bo'layotganligi to'g'risida ta'surot qoldirishni yuzaga keltiradi hamda bu hamjihatlik sifatida murakkab muloqot elementini o'rnatishga yordam beradi. Biroq avvalambor suhbat mavzusini o'zgartirish, ishonish kerakki, barcha aytilganlar shubha tug'dirmasligi va noto'g'ri ta'surot qoldirmasligi zarur. Muayyan holatda nomzod o'zini noqulay sezishini (masalan, oilaviy holatni aniqlashda) aniqlashda beriladigan savollarni tekshirishga tayyor bo'lishi zarur. Biroq, buni tabiiy bajarish mumkin, har qanday holatda ta'surot uyg'o'quv yurtlariasdan buning asosida nomzod to'g'risida fikrlar shakllanadi. SHunday ekan, ikkinchidan, personal bo'yicha mutaxassis suhbat o'tkazishda nazorat qilish imkoniga ega bo'lishi kerak, ya'ni nomzod siz nimani xohlashingiz haqida gapirishi nazarda tutiladi.
Eshitish mahorati - bu nafaqat eshitish mahorati, balki axborotlarni ko'rish, qabul qilish, tahlil etish mahoratiga ega bo'lish zarurligini nazarda tutadi. Suhbat - nomzod haqida zaruriy ma'lumotlarni ko'rish va eshitish organlari orqali idrok qilishdir.
Uchinchi muhim mahorat - eshitish mahoratidir (eshitish, yodda saqlash va tahlil etish).
To'rtinchi mahorat - muhokama qilish yoki qaror qabul qilish mahorati.
Suhbat o'tkazish samaradorligini oshirishga yo'naltirilgan turli xil uslublar mavjud1. Albatta ular muvoffaqiyat kafolatining universal vositasi bo'lib hisoblanmaydi, biroq suhbat o'tkazish amaliyotida ularni foydali qo'llash va sinab ko'rish mumkin.Masalan, agarda siz intervyu olinadigan nomzoddan nimani undan so'rayotganingiz haqida ko'proq gapirsa, unda savollarni berish va o'z e'tirozingini bildirishda quyidagi holatlarga e'tibor bering:
suhbat o'tkazayotgan kishingizning to'g'ri ko'ziga qarang va jilmaying;
gapirayotgan kishining so'zini bo'lmang;
uzoq pauza qilmang;
ko'proq umumiy va ochiq savollarni bering;
o'zingiz haqingizda gapirganingizda yoki o'z fikringizni bildirganingizda faol o'rinni egallang.
Agarda siz intervyu o'tkazishda taklif etilgan mavzu bo'yicha nomzod atroflicha gapirishini xohlasangiz, u holda:
tantanali ravishda o'zingizning ijobiy baho berganingizni ayting;
ular bilan rozi emasligini ifodalang;
Tanlash bo'yicha suhbat o'tkazishda eng jiddiy xatolardan ogohlantirish o'tkazish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur:
Intervyurlar (suhbat o'tkazuvchi) "yaxshi" nomzod haqida stereotip topshiriqni shakllantiradi, qaysiki ular haqiqiy fazilatlari bo'yicha ularni baholamasdan intervyurda qo'llashga intiladilar.
Ko'pincha davogar haqidagi fikrlar suhbat o'tkazishning dastlabki vaqtida umumlashtiriladi.
Intervyurlarga nomzodlar haqida ijobiy axborotlar emas, balki salbiy axborotlar katta ta'sir ko'rsatadi.
Davogarning to'ldirilgan arizasi va uning tashqi ko'rinishi noto'g'ri fikr tug'ilishiga ta'sir ko'rsatadi.
Intervyurlar o'zlarida paydo bo'lgan nomzod haqidagi o'zi fikrining tasdig'ini izlaydi.
Nomzodga keyingi imkoniyatlarni taqdim etish uchun barcha talab etilgan axborotlar yig'ilgandan keyin muhim hisoblanadi, ular quyidagilardan iborat:
suhbatdoshga aytish kerakki, uning fikricha, suhbat jarayonida unga tegib ketmasligi yoki nima kamchilik bo'lganligi to'g'risida to'liq ma'lumot berish;
taklif etilgan ish yoki xizmatga tegishli har qanday detalni aniqlash imkonini beruvchi nomzodga saollar berishni tavsiya qilish.
Faqat bundan keyin suhbatni tugatish jarayoniga o'tish mumkin. Qandaydir masalalar bo'yicha yakuniy xulosa chiqarishda kelishuv yoki o'zaro tushunishga erishish zarur. Davogar nimani hisobga olishi mumkinligi va bu qachon sodir bo'lishini aniq ko'rsatish zarur. Ba'zida sub'ektiv moyillik va xo'sh ko'rmaslik nomzodni intiutiv (ichki his bilan sezib) ravishda
bilimi;
kasbiy tajriba;
o'zining harakat tarzini, xulq-atvorini ushlash;
yangilik kiritishga motivatsiya va aniq bir maqsadga qaratilganlik;
axborotlar olish va intellektual layoqatga erishish;
ishbilarmonlik muloqoti bo'icha madaniyat;
lavozimga umumiy mosligi.
Ko'p hollarda korxona nomzodni to'liq bilish maqsadida standart savollardan ishga qabul qilish oldidan suhbatga kirish bo'yicha rahbariyatdan foydalanadi. Bunday rahbariyat holatining ro'yxatini keltiramiz.
Suhbatga kirishish va salomlashish:
nomzod bilan salomlashish va suhbat ishtirokchilarini taqdim
etish;
qulay muhitni yaratish haqida g'amxurlik qilishga yo'naltirilgan
savollar, masalan, nomzod qanday etib bordi, stolda turgan salqin ichimliklardan qaysilarini avzal ko'radi.
Korxona va lavozimlarning taqdimoti:
korxona, uning bozordagi, faolligi to'g'risida qisqacha ma'lumot; egallanadigan lavozim haqida ma'lumot (uning tavsifi, mutaxassislik talablari va boshqalar);
bu lavozimga xizmat doirasida o'sish imkoniyatlari.
Nomzodning lavozimga motivatsiyasi va uning kasbiy tajribasi. Muloqotning ushbu bosqichida beriladigan savollar imkoniyati:
iltimos o'z kasbingiz shakllanishi haqida aytib bersangiz!
nima uchun Siz bu joyga talabgorlik qilayapsiz?
bizning tarmoqga ishonchingiz nimaga asoslanadi?
Sizning bizni korxonamizga qiziqishingiz nimaga asoslanadi?
bu lavozimda Siz qanday salbiy tomonlarni ko'rdingiz?
bizda ishlashdan Sizning kutayotgan narsangiz?
Nomzodning shaxsi va ijtimoiy holatiga tegishli savollar, masalan:
o'zingizning eng kuchli va kuchsiz tomonlaringizni aytib bersangiz, iltimos aytib bersangiz?
eng ko'p yutuqlar va omadsizliklar nimada?
Sizning kasbiy rejalaringizni xotiningiz (eringiz) tasimlaydimi (o'rtoqlashadimi);
besh yildan keyin Sizning kasbiy rivojlanishingiz qay darajada bo'ladi;
Siz nimalarni o'qiysiz?
Mehnat kelishuvi natijasi va shart-sharoitlariga tegishli savollar:
ish haqi;
lavozimga kirishish vaqti;
sinov muddati;
ish vaqti (shartnoma muddati);
ta'til miqdori.
Xulosa
suhbatdan minnatdorchiligi;
qarorlarni qabul qilish vaqtini aniqlash.
Tanlash bo'icha suhbat tanlovning amalda keng qo'llanilgan usuli bo'lib qoladi va yana yollovchi nomzodlar bilan shaxsan tanishish imkoniyatiga ega bo'ladi. Biroq intervyurlarning mumkin salbiy fikrda bo'lishi qarama- qarshi ta'sir ko'rsatadi. Tanlov bo'yicha oxirigi suhbatni o'tkazishning uslubiy ishlanmalari quyidagilarni hisobga olishi kerak:
a) salbiy fikrlarni bartaraf etish va taklif etilayotgan ishni tahlilini o'tkazish natijasida talab etilgan ro'yxat bilan muvofiqlikda davogarlarni baholashni o'qitish uchun intervyurlarni jiddiy ravishda tayyorlash kerak;
b) real mavjud ish sharoitida echiladigan texnik masalalarni modellashtirish, muayyan holatlarda nomzodning xulq-atvori va taklif etilayotgan ishning o'ziga xos xususiyatlari bilan to'g'ri aloqadorlikda kuzatib boriladigan eng aniq tarkibdagi suhbatdan foydalanish;
v) nomzodning oldingi faoliyati to'g'risida mavjud axbortlarni hayotiy tavsifidan foydalanish, uning kelgusidagi ishni bajarishdagi xulq-atvorini nazarda tutuvchi qiziqishlari va yutuqlari;
g) nomzodlarga taqdim etiladigan ish holatining tipik misollari va ularni bajarishni baholash bilan keng doiradagi testlardan foydalanish. Testlar quyidagi tavsiflarda bo'lishi mumkin:
kasbiy tayyorgarlik - bilim va kunikmalar;
intellektual daraja - umumiy intellektual salohiyati va muammolarni echish mahorati;
ishtiyoq - maxsus sifat, ya'ni o'z fikrini ifodalash mahorati, matematik bilimlarga oid qobiliyat, fazoviy tasavvur etish, epchillik, devonxona ishlaridagi ko'nikma;
shaxsiy sifatlar - juda munozarali jihatlar, temperamentni aniqlash moyilligi, inson xarakteri va boshqalar;
jismoniy xarakter1.
Suhbat jarayonida nomzodga beriladigan savollarga javoblarni personalni boshqarish xizmatining rahbarlari o'zlari beradi.
TAYANCH SO'Z VA IBORALAR
Internet, intervyu, intervyur, nomzodlarni tanlash, intellektual salohiyat, og'zaki va yozma muloqot vositalari, o'z-o'zini namoyish qilish texnologiyasi, samarali namoyish o'tkazish qoidalari, nomzod uslubi.
NAZORAT SAVOLLARI
1.Ishga joylashtirish bo'yicha nomzodlarni tanlashning intervyu usulini tushuntirib bering?
2.Ishga joylashtirish bo'yicha intervyu o'tkazishning xorij tajribasini tushuntirib bering?
3.Intervyu o'tkazishda nomzodlarga qo'yiladigan talablar nimalardan iborat?
"Tasdiqlayman" Yangiariq 1-son knm O'IBDO'______Z.Jumaniyozov
30- Mavzu Muvaffaqiyat psixologiyasi .
30-O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli
Vaqt: 80 daqiqa Ta'lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi Nazariy
O'quv mashgulot rejasi: 1. Muvaffaqiyat sari olti qadam
2. Muvaffaqiyat sirlari.

O'quv mashg'ulotining maqsadi. Muvaffaqiyat psixologiyasi bo'yicha bilim ko'nikmalarni shakllantirish

O'qitish natijasi Tadbirkorlik sohasidagi ma'naviyatini shakllantirish va huquqiy tarbiyasini tarkib toptirish, ko'nikmalarni o'rgatish.;

Pedagogik vazifalar:

1. . Muvaffaqiyat sari olti qadam tanishtirish
2. Muvaffaqiyat sirlarlarini tushuntirish. O'quv faoliyat natijalari:
1. . Muvaffaqiyat sari olti qadami tushintira oladilar.
2. Muvaffaqiyat sirlarini tasniflaydilar.

O'qitish metodlari Kichik axborotli, Ko'rsatish

O'qitish vositalari
Slaydlar, proektor,kopyuter,namunalar,elektron yo'riqnoma

O'quv faoliyatini tashkil etish shakllari

Ommaviy,jamoaviy, guruhli, yakka tartibda
O'qitish sharoiti O'quv xonasi va ustaxonasi
Qaytar aloqaning usul va vositalari Savol javob,test,misol va mashqlar bajarilgan o'quv topshiriqlarni baholash

30.O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqich
lari va vaqti Faoliyat mazmuni
o'qituvchi Ta'lim oluvchi
1-O'quv mashg'ulotiga kirish
(5 daq)
Tashkiliy qism.
1. O'quvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi. Mashg'ulotga tayyorlanadilar

2-bosqich

Asosiy
(65 daq)
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
1.Mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar eriladi,baholanadi.
2. Mashg'ulotning nomi,rejasi maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiriladi.
3. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiriladi.
4. O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash bilan tanishtiriladi
5. Tezkor so'rov,savol - javob,aqliy xujum,pinbord,va boshqa texnikalar
6.Mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq,o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar
7. Mavzular bo'yicha slaydlar namoyish qilinadi ( ilova )
Yangi o'quv materialini mustaxkamlash.
8 Mustaxkamlash uchun savollar beriladi ( ilova)
9.Guruhlarga bo'linadi baxolash mezonlari tanishtiriladi.Ishni bajarish yo'riqnomasi beriladi ( ilova)
10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Bajarish jarayoni kuzatiladi.
11.Guruhlar taqdimoti tashkil qilinadi.Javoblar to'ldiriladi va qisqacha xulosa qilinadi.
12.Guruhlar ishini o'zaro baxolashni o'tkazadi,mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi axamiyati bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi. Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar.
Diqqat qiladilar.
Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Topshiriqni bajaradilar.
Kichik guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishadilar Xar bir guruh sardori chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadilar.
Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar.
Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3-bosqich
Yakuniy
(10 daq) Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilar baholanadi va rag'batlantiriladi.
Uyga vazifani berilishi
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beriladi.
Baholari bilan tanishadilar.

Topshiriqni yozib oladilar.

1-ilova
Kichik guruhlarda ishlash qoidasi

1. O'quvchilar ishni bajarish uchun zarur bilim va malakalarga ega bo'lmog'i lozim.

2. Guruhlarga aniq topshiriqlar berilmog'i lozim.
3. Kichik guruh oldiga qo'yilgan topshiriqni bajarish uchun Yetarli vaqt ajratiladi.
4. Guruhlardagi fikrlar chegaralanmaganligi va tayziqqa uchramasligi haqida ogohlantirilishi zarur.
5. Guruh ish natijalarini qanday taqdim etishini aniq bilishlari, o'qituvchi ularga yo'riqnoma berishi lozim.
6. Nima bo'lganda ham muloqotda bo'ling, o'z fikringizni erkin namoyon eting.

2-ilova
"Nima uchun?" texnikasi

Nima uchun? Nima uchun?

Nima uchun?

Nima uchun?
3-ilova
O'quvchilar faoliyatini baholash mezonlari
86 - 100 % "a`lo"
71 - 85 % "yaxshi"
55 - 70 % "qoniqarli"
Baholash mezonlari

F.I.O.
Baho Mezonlar

Bilim faollik Takliflar Jami ball
Ballar 40 30 30 100

Mavzu - MUVAFFAQIYAT PSIXOLOGIYASI

Muvaffaqiyat sari olti qadam
SHunday fikr borki, biznesda odamiylikni yoddan chiqara olgan va pul to'plash mashinasiga aylanganlargina muvaffaqiyat qozonadi. Biroq, bularning barchasi xom-xayol: pul topilishi mumkin, biroq yurakka quvonch kirmaydi. Xayot foizlar uchun kurash-qahshatgich jangga aylanadi.
Muvaffaqiyat sari olti qadam

qadam
Asosiy shart-energiyani bir joyga to'play bilish, ya'ni maqsad sari intiluvchanlik, olg'a intilishga bo'lgan hohish, obro' va amalga intilish.

Kuchlaringizni qaerda va qachon sariflashni bilishingiz muhim. Energiyani to'g'ri taqsimlash qiyin emas: kunning boshida oldinda turgan ishlarning barchasini uncha katta bo'lmagan qismlarga ajrating va ularning har birini alohida ko'rib chiqing.
Vazifalarni galma-gal bajara borib, qilingan ishdan qoniqish hosil qilasiz.
qadam
Dangasaligingiz ustidan g'alaba qozoning. Qiyin tuyilgan narsani bajarmaslikka o'rganganmiz. Biroq, bu - oddiy dangasalikning namoyon bo'lishi.
Hattoki shundan foydalanib qolishga o'rganing! Biror ishni tugallagach, maza qilib dam olishingizga o'zingni ishontiring. Uni bajarayotib maksimum energiyani sarflang va siz kuchlaringizning behisobligiga ishonch hosil qilasiz.
qadam
O'zingizni yo'qotib qo'ymang! Juda ko'p insonlar uchun hayot-o'zlarining odatiy kuchsizliklari bilan kurashlar zanjiriga aylangan. Bundan ko'ra befoyda mashg'ulotni topish qiyin. O'z harakatlaringizni ishingizni engillatishga yo'naltiring. Ish turlarini vaqti-vaqti bilan almashtirib bajaring.
qadam
Bir xillika qarshi kurashing. U har qanday boshlanishlarni barbod qilishi mumkin:
Ishni alohida bo'laklarga ajrating va ularni bajarish muddatlarini belgilang. Belgilangan vaktga ulgursangiz o'zingizga mukofot belgilang.
Har bir kun uchun asosiy maqsadni belgilang va unga erishish uchun, albatta, intiling.
Haftasiga bir kunni, rejani bajarilishini ta'minlash uchun , qolib ketgan chala ishlarni bitirish uchun zahiraga qoldiring.
qadam
O'z xotirangizdan to'g'ri va ongli ravishda foydalaning. Agar siz muvaffaqiyat qozonmoqchi bo'lsangiz, hech narsani unutmaslikka intiling. Xotirani qiynamaslik uchun har bir kunga ro'yxat tuzishga o'rganing.

qadam
Orzulardan qo'rqmang, o'z xatolaridan to'g'ri xulosa qilgan odamgina muvaffaqiyat qozona oladi. Omadsizlik yuz bersa, avvalo, ishni to'g'rilashga harakat qiling, keyin nimaga bunday bo'lganini tahlilini amalga oshiringg va kelajakda buning qaytarilmasligini oldini olishga intinging.

Orzu qilishdan qo'rqmang! Fantaziya qiling!
O'z orzularingizni real voqe'lik bilan bog'lashga intiling!
Muvaffaqiyat sirlari
Muvaffaqiyatga yo'l-bu ta'lim olish yo'li. Nafaqat g'alabalardan, balkim o'z xatolaridan ham o'rganishadi. Boshqalarning tajribasidan o'rganing!
Keyingi etti tavsifnoma, qanday qilib, nafaqat sportda, o'qish, biznes va siyosatda ham, chempion bo'lish mumkinligini tushunishga yordam beradi.
O'z ishiga nisbatan fidoiylik

Har qanday faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun fidoiylik kerak. SHuning uchun siz nimaga butun hayotingizni, afsuslanmay, baxshida etishingiz mumkinligini aniq belgilashingiz kerak. Aks holda intilishlaringizga jo'shqinlik etishmaydi.

Bunday mashg'ulot siz uchun zerikarli bo'lmaydi. Siz unga sutkaning 12- 15 soatini baxsh etishingiz mumkin. CHarchoq to'g'risida so'z bo'lishi mumkin emas.
Jo'shqinliksiz ettita tavsifnomaning birontasi ham ma'no kasb etmaydi.
Asosiy tamoyillarni o'rganishga sadoqat ko'rsatish
YAngi metodlarni o'rganish, yangi bilim, ko'nikma va salohiyatlarga ega bo'lish sizning faoliyatingizni mukammal darajaga etkazishga imkon beradi. Bu xususiyat timsoli sportchilar uchun tavsiflidir. Musobaqalarga tayyorlanishda sportchi bita mashqni mukammallashtirgandan keyingina boshqasiga o'tadi, kuchlarini taqsimlaydi, raqibini baholaydi. Natijalarning doimiy tahlili, doimiy yangi harakatlar qayta aloqa va yana tahlil.

Maqsadga erishish, vazifalar echimini topish va rejalarni bajarish

Muvaffaqiyat qozonish uchun maqsad va unga erishish vositalarini ko'ra bilish zarur. Rejani yaxshilab o'ylab ko'ring va uni bajarishga kirishing.
YAxshilab o'z-o'zini tahlilni amalga oshirish kerak. O'zingizning kuchli va kuchsiz tomonlaringizni aniqlang. O'zingizga nisbatan maksimal halol ish yuriting. Bu punktdagi muvaffaqiyatga mas'ullik sizning zimmangizda yotadi. Kuchli tomonlarni mustahkamlash va kuchsiz tomonlarni bartaraf qilish, yuzaki emas, sifatli amalga oshirilishi kerak. Faqat mana shunday yo'lgina rejalarni amalga oshiringizning yangi bosqichiga o'tish imkoniyatini beradi. So'ngra komponentlarning har birini alohida takomillashtirish masalasini qo'yish mumkin. Agar chempion qo'yilgan maqsadga erishish yo'lida qat'iyatli bo'lsa, unga etishish uchun doim 'ylansa, u yangi metod va yo'llarni izlab topadi. U maqsadiga erishadi chunki u bu haqda 24 soat o'ylaydi.
Qat'iyatlilik
Maqsadga erishish harakatsiz, intilishsiz bo'lmaydi. Hamma narsa bo'lishi mumkin. Go'yo maqsadlarning jiddiyligini tekshirmoqchi bo'lganday, hayotda turli-tuman muammolar, imtihon va sinovlar bor. Agar siz barcha qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli bartaraf etsangiz, xatolar sizning kayfiyatingizni buzmaydi. Siz har safar yiqilganingizdan keyin o'rningizdan turasiz, xulosalar qilasiz, olg'a intilasiz va nihoyat manzilingizga etasiz.
SHaxsiy jamoani tuzish
Agar siz cho'qqilarni bir o'zingiz zabt etmoqchi bo'lsangiz, bu fikringizdan qayting. Sizni qo'llab-quvvatlovchi jamoa kerak bo'ladi. Har bir odamning, foydalanishga arzigulik, kuchli tomonlari mavjud. Sizning jamoangiz a'zolari bir-biriga, kamchilik yoki xato izlab qaramasliklari kerak. Ular faqat bir yo'nalishda harakat qilishlari va bir maqsad sari olg'a intilishlari kerak. Jamoa, vaqt mobaynida sinovlardan o'tgan, ishonchli odamlardan iborat bo'lishi kerak.
Noqulayliklar zonasiga chiqishga ko'nikish
Ikkita psixologik zona mavjud: qulaylik (komfort) va noqulayliklar (diskomfort) zonasi. Muvaffaqiyatga erishish doimiy o'zingizni engishingiz bilan bog'liq. Har kuni shunday bir ish qilish kerakki undan oldin siz biroz qo'rquvni his qiling. Maqsadni amalga oshirishga mo'ljallangan faoliyat sizni qulaylik zonasidan tashqariga olib chiqadi.
Har bir odam o'zini yaxshi tushunadi, kuchsiz tomonlarini yaxshi biladi. Ularni kuchli tomonlarga aylantirish mumkin. Faqat bu og'riqli jarayon. SHuning uchun noqulaylik zonasiga chiqishga ko'nikish, ya'ni bunga e'tibor bermaslik kerak. Asta-sekinlik bilan qulaylik zonasini kengaytirib borish kerak.
O'ziga bo'lgan ishonch
Odamlarga, o'zini ishonchi yuqori bo'lgan odamlar bilan yonma-yon bo'lish yoqadi. Biroq bu xo'jako'rsinga bo'lgan ishonch bo'lmasligi kerak. O'ziga bo'lgan haqiqiy ishonch real ishlardan kelib chiqadi. Odam o'ziga qanday baho berishi muhim emas. Uning maqsadga erishishga bo'lgan intilishining jiddiyligi muhim. SHuning uchun bu odamlar o'z maqsadlari bilan boshqalarni ham ruhlantiradilar. Odamlar "shikoyat ustalari" bilan qolishni hohlamaydilar.
Oddiy odamni chempionga aylantirish uning ichki dunyosidan boshlanadi. Muvaffaqiyat qozonish uchun ishni kuchli hohish bilan boshlab jasorat bilan tugallashingiz kerak. Boshlanishdan maqsadga erishgunga qadar doimiy qat'iyat bilan ish olib borishingiz kerak.

TAYANCH SO'Z VA IBORALAR

Muvaffaqiyat sari olti qadam: maqsad sari intiluvchanlik; olg'a intilishga bo'lgan hohish; obro' va amalga intilish; dangasalik ustidan g'alaba qozonish; o'zini yo'qotib qo'ymaslik; bir xillika qarshi kurashish; o'z xotirasidan to'g'ri va ongli ravishda foydalanish; orzu qilishdan qo'rqmaslik.
Muvaffaqiyat sirlari.O'z ishiga nisbatan fidoiylik. Asosiy tamoyillarni o'rganishga sadoqat ko'rsatish. Maqsadga erishish, vazifalar echimini topish va rejalarni bajarish. Qat'iyatlilik. SHaxsiy jamoani tuzish. Noqulayliklar zonasiga chiqishga ko'nikish. O'ziga bo'lgan ishonch.
NAZORAT SAVOLLARI
Muvaffaqiyatga olti qadamni sanab bering va uni tushuntiring?
Qaysi ruhiy xossaning etti tavsifnomasi tadbirkorga biznesda muvaffaqiyatli bo'lishiga yordam beradi?
Biznesda ruhiy holat qanday rol o'ynaydi?