" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Yuridik  m ajburiyat

  —  h u quqiy  m u n o s a b a t  ishtirokchilarining  tegishli 

h u q u q iy   n o rm ag a  asosan  o ‘zlarining  b u rch i  (majburiyati)  b o i g a n   h a ra k a t­

ni  am alga  oshirishlari  yoki  b a ’zi  harak a tn i  sodir  e tish d an   o ‘zlarini  tiyish- 

laridir.

Shaxs  yuridik  m ajburiyatlarni  o i a s h   tufayli  h u q u q iy   m un o sab atn in g  

ikkinchi  ishtirokchisi  subyektiv  hu q u q i  am alga  oshishini  t a ’minlaydi.  Agar 

hu q u q im izg a  m uq o b il  turuvchi  m ajburiyat  o 'to v c h i  shaxs  b o ‘lm asa  va  u 

subyekt  q o n u n   talab  etgan  xatti-h ara k atla rn i  sodir  etm asa  (yoki  b iro n -b ir 

h a ra k a td a n   o ‘zini  tiym asa),  bizning  h u q u q im iz   q u ru q   g ap d an   boshqa 

n arsa  emas.

Y uridik  m ajburiyat  q o n u n g a   muvofiq  talab  etiladigan,  bajarilishi  lozim 

b o ‘lgan  xatti-hara katdir.  Agar  subyektiv  h u q u q d a n   foydalanish  ixtiyoriy 

b o ‘lib,  u n d a n   foydalanm aslik  h a m   m u m k in   b o ‘lsa,  yuridik  m ajburiyatni 

bajarm aslik  m u m k in   emas.

G .F .S h e rs h e n e v ic h   yuridik  m ajburiyat  n im a   deb  savol  q o ‘yadi  va  unga 

sh u n d a y   javob  beradi:  bu  eng  a w a l o ,   “ o ‘z  irodang  chegaralanganligini, 

o ‘zganing  m anfaati  bilan  b o g ‘langanligini  anglashdir” .  Inson  o ‘z  xulq- 

atvorini  unga  ta sh q a rid a n   b o ‘ladigan  talablarga  m uvofiqlashtirishga 

m a jb u r  qilinadi.  M ajburiyatning  m ohiyati  a n a   shundadir.  H u q u q n in g   ta - 

labi  kim ga  qaratilgan  b o i s a ,   o ‘sha  shaxsni  yuridik  m ajburiyat  o ‘tovchi  deb 

hisoblash  lozim.  0 ‘z  tabiati  va  t a ’biga  k o ‘ra  harakat  q ilm oqchi  b o ‘lgan

1  Q   a  r  a  n  g: 

Варламова  H.B.

  П р аво о тн о ш ен и я:  ф и л о с о ф с к и й   и  ю р и д и чески й   подходы .  — 

П равовед ен и е.  1991,  № 4 .  51-6.

1 1 - 4 2 8

321

---

DAVLAT  VA  H U Q U Q   NAZARIYASI

shaxsning  irodasiga  q o n u n d a   n a z a rd a   tutilgan  om illa r  t a ’sir  etib,  u n i  o ‘z 

m ajburiyatini  anglashga  m ajbur  qilad i1.

Subyektiv  yuridik  m ajburiyat  quyidagilarda  ifodalanadi:

— 

taqiqlangan  xatti-harakatlarni  sodir  etishdan  tiyilish

 

(b u n d a  

m ajburiyat  o ‘tovchi  shaxs  passiv  b o ‘lib,  subyektiv  h u q u q   am alga  oshishi- 

ga  xalal  berm aydi);

— 

muayyan  xatti-harakatlarni  sodir  etish

 

(b u n d a  m ajburiyat  o ‘tovchi 

shaxsdan  faol  h arakat  qilish  talab  etiladi,  toki  h u q u q iy   m u n o s a b a t  b o sh q a 

ishtirokchisining  subyektiv  hu q u q i  ro ‘yobga  chiqishi  u c h u n   sh aroit 

yaratilsin).

Y uridik  m ajburiyatni  bajarm aslik  oqiba tid a  yuridik  javobgarlik  kelib 

chiq ad i.  Y uridik  m a jburiyatni  b aja rm a g a n   shaxsga  n is b a ta n   davlat 

majburlov  chorasini  q o ‘llaydi,  y a ’ni  jazoga  d u c h o r   etadi.

S h u n d ay   qilib,  subyektiv  h u q u q   va  yuridik  m ajburiyat  o ‘zaro  c h a m -  

barch a s  b o g iiq d ir.  H u q u q   majburiyatsiz  m avjud  b o ‘lm aydi.  Va  aksincha, 

b iro n -b ir  h u q u q q a   m os  kelm aydigan  m ajburiyat  b o ‘lm aydi.  A y n a n   bir 

faktik  xulq-atvor,  x a tti-h a ra k a t  bir  v aqtning  o ‘zida  bir  t o m o n   u c h u n   — 

h u q u q ,  ikkinchi  to m o n   u c h u n   —  m ajburiyat  hisoblanadi.  M asalan,  ish 

vaqtidan  tashqari  ishlaganlik  tufayli  oshirilgan  h aq  t o i a s h   m a ’m uriyat 

u c h u n   —  m ajburiyat,  x o d im   u c h u n   —  huquqdir.