" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

huquqiy  munosabatlarni

 tashkil  qila­

di.  H u q u q   n o rm alari  o ‘z  vazifa  va  funksiyalarini  h u quqiy  m unosabatlar 

orqali  am alga  oshiradi;  h u q u q   talablari  ijtimoiy  m u n o s a b a tla r  shakliga 

aylantiriladi  va  tariq a  m u n o s a b a tla r  tartibga  solinib,  h u q u q   hayotga  tatbiq 

etiladi.

Huquqiy  munosabat

  —  o ‘zaro  subyektiv  h u q u q   va  m ajburiyatlar  bilan 

b o g l i q   shaxslar  (y a’ni,  fu qarolar  va  yuridik  shaxslar)  o ‘rtasidagi  huquq 

n o rm alari  va  m uayyan  yuridik  faktlar  asosidagi  aloqadir.  H u quqiy  m u n o ­

sabat  t a ’rifidagi  asosiy  narsa,  a w a l o ,   bu  to m o n la r  o ‘rtasidagi  aloqadorlikni 

aks  ettirishdir.  B u nday  m u n o s a b a tla rd a   kam ida  ikki  to m o n   —  h u q u q   so- 

hiblari  ishtirok  etib,  o ‘zaro  m uloqotga  kirishadilar.

H u q u q   sohiblari  bir-birlari  old id a  tegishli  subyektiv  h u q u q   va 

m ajburiyatlarni  o ‘taydilar.  H u quqiy  m u n o sab at  ishtirokchilarining  huquq 

va  m ajburiyatlari  bir-biri  bilan  o ‘zaro  m u tan o sib   ta rz d a   b o g li q ;  bir 

to m o n n in g   h uquqiga  ikkinchi  to m o n n in g   majburiyati  muvofiq  keladi;  h ar 

d o im   h u q u q   subyekti  b o l g a n   shaxs  qarshisida  m ajburiyat  o l o v c h i   shaxs 

gavdalanadi.  M asalan,  ishga  kirish  bilan  b o g l i q   huqu q iy   m unosab atn i

307

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

olaylik.  B unda,  ishga  qabul  qilingan  x odim   zim m asid a  m uayyan  m e h n a t 

faoliyatini  am alga  oshirish  majburiyati,  k o rxona  m a ’m uriy atid a  esa 

m e h n a t  intizom iga  rioya  qilishni  talab  etish  h u q u q i  va  bajarilgan  ish 

u c h u n   tegishli  ish  haqi  t o ‘lash  majburiyati  (bu  ayni  vaqtda  h u q u q   h am d ir) 

paydo  b o ‘ladi.  Ayni  paytda,  ikkala  subyekt  h a m   q o n u n d a   belgilangan 

q a to r  h u q u q la rd a n   foydalanadilar.

Y uridik  adabiyotda  huqu q iy   m u n o sab atlarn in g   tabiati  masalasi  a n c h a  

m unozarali.  Bir  g uruh  olim la r  huqu q iy   m u n o sab atlarn i  ijtimoiy  m u n o ­

s a b a tla rn in g  

a lo h id a  

b ir 

tu ri, 

d e b  

h is o b la y d ila r 

(L .S .Y a v ic h 1, 

V.K .Babayev2,  Y u.I.G revsev3 

va  b o shqalar)  Boshqa  m utaxassislam ing 

ta'kidlashicha:  “ H u quqiy  m u n o s a b a tla r  ijtimoiy  m u n o sab atlarn in g   a lo h i­

da  turi  em as,  y a ’ni  u lar  mulkiy,  m e h n a t,  oilaviy,  boshqaruv  m u n o s a b a t- 

lari  silsilasida  mustaqil  o ‘rin  tutm aydi:  huqu q iy   m u n o s a b a tla r  faqat  u la r­

ning  yuridik  shakli,  tashqi  ifodasi  sifatida  n a m o y o n   b o i a d i .. .   Ijtimoiy 

m u n o s a b a tla r  huqu q iy   shaklga  ega  b o i i s h i   m u m k in ,  b u n d a   ular  huquqiy 

m u nosabatlar,  deb  a ta la d i”4.  T o ‘g bri,  ijtimoiy  m u n o sab atlarn in g   h am m asi 

h a m   huquqiy  n o rm a la r  vositasida  tartibga  solinm aydi.  O d a td a ,  davlat  va 

ja m iy a t  m anfaatlari  nuqtayi  n aza rid an   eng  m u h im   ijtimoiy  m u n o s a b a tla r 

h u q u q   bilan  tartibga  solinadi.  Ijtimoiy  m u n o s a b a tla rn in g   qolgan  qismi 

axloq  no rm alari,  siyosiy  n o rm alar,  ja m o a t  birlashm alari  n o rm a la ri,  odat 

qoidalari,  diniy  n o rm a la r   va  hokazo lar  bilan  tartibga  solinadi.

H u quqiy  m u n o s a b a tla r  quyidagi  xususiyat  va  maxsus  belgilar  bilan 

tavsiflanadi: