|
Huquq prinsiplari
h u q u q n in g shakllanish jara y o n i, rivojlanishi va
h a ra k a tla n is h in in g rahbariy g ‘oyasi, b o s h la n g ‘ich q oidasi, yetak ch i
m ezoni sifatida m a y d o n g a chiqadi.
A w a lo q o n u n d a , huqu q iy n o rm a la rd a o ‘z tasdig‘ini topad ig an h u q u q
prinsiplari ja m iy a tn in g b u tu n siyosiy-huquqiy hayotiga, m a m lak a t ijtimoiy
tizim iga t o ‘laligicha singib ketadi. U la r nafaqat h u q u q n in g m ohiyatini,
balki uning m a z m u n in i tavsiflaydi, uning ichki tuzilishi, statik hola ti bilan
bir qato rd a , h u q u q n i q o ‘llash ja ra y o n in i, h u q u q faoliyatining d inam ikasi-
ni aks ettiradi. H u q u q prinsiplari n o rm ativ hujuatlarni tayyorlashning
b u tu n jarayoniga, ularni qabul qilish va chiqarish, huqu q iy talablarga
rioya etish kafolatlari o ‘rnatilishiga n ihoyatda katta t a ’sir k o ‘rsatadi.
H u q u q prinsiplari o ‘ziga xos ta y a n c h tu zilm a b o ‘lib, unga nafaqat
h u q u q n orm alari, institutlari yoki tarm o q lari, balki b u tu n h u q u q tizimi
asoslanadi. M a zk u r rahbariy tam o y illar davlat organlarining h u q u q ijod
korligi, h u q u q n i q o ‘llash va h u q u q n i m u h o fa z a qilish bilan b o g ‘liq b u tu n
faoliyati u c h u n y o ‘naltiruvchi m a s h ’al b o ‘lib xizm at qiladi. H u q u q iy t i
zim n in g baham jihatligi, barqarorligi va sam aradorligi ularga rioya etish
darajasiga bevosita bo g ‘liq. H u q u q prinsiplari u m u m m a jb u riy tusga ega
boflganligi sababli u lar turli h u q u q ta rm o q lari va institutlari, norm alari va
196
IX В О В. H U Q U Q PRINSIPLARI VA FUNKSIYALARI
huqu q iy m u nosabatlar, obyektiv h a m d a subyektiv h u q u q o ‘rtasidagi ichki
birlikni, uyg‘unlik va o ‘zaro aloqadorlikni ta 'm in la sh g a k o ‘m aklashadi.
0 ‘z m ohiyati va tabiati jih a tid a n h u q u q prinsiplari tasodifiy em as,
balki ja m iy a tn in g iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimi to m o n id a n bevosita
belgilanadi. B u n d an tashqari, u lar m a zm u n ig a m a m la k a td a mavjud davlat
va h u q u q , h u k m ro n siyosiy va davlat rejimi, jam iyat siyosiy tizim ining
qurilishi h a m d a am al qilishi tamoyillari o ‘z t a ’sirini
0
‘tk a z a d i1.
Yuqoridagi fikr k u n d e k ravshan, uni isbotlashning hojati y o ‘q. Z ero,
aytaylik, feodal h u q u q n in g tuzilishi va harakatlanishi prinsiplari qul-
dorchilik hu q u q i yoki hozirgi zam onaviy h u q u q prinsiplaridan tu b d a n farq
qiladi. S h u n in g d ek , Rim huquqiga asoslangan hozirgi ro m a n -g e rm a n
h u q u q in in g prinsiplari islom dini arkonlariga asoslangan m u su lm o n
huquqi prinsiplaridan farq qilishi barchaga ayon.
H u q u q prinsiplari, o d a td a , bevosita q o n u n hujjatlarida (konstitutsiya
va joriy q o n u n la rn in g m u q a d d im asid a, m od d a larid a ) m usta h k am lan ad i;
b a ’zan h u q u q norm alarin in g m a z m u n id a n kelib chiqadi. M asalan,
0 ‘zb e k isto n Respublikasi K on stitu tsiy asin in g m u q a d d im a s id a inson
hu quqlari va davlat suvereniteti g ‘oyalariga sodiqlik prinsipi, xalqaro
h u q u q n in g u m u m e ’tir o f etilgan qoidalari ustunligini tan olish prinsipi o ‘z
aksini topgan. S h u ningdek, K onstitutsiyam izning bir q a to r m o ddalarida
o ‘ta m u h im b o sh q a h u q u q iy prinsiplar m usta h k am lan g an .
U la rd a n b a ’zilarini eslab o ‘tam iz: davlat organlari va m a n sa b d o r
shaxslarning ja m iy at va fuqarolar oldida m a s ’ulligi (2 -m o d d a ), xalq
h o k im iy a tc h ilig i ( 7 - m o d d a ) , davlat h o k im iy a tin in g b o ‘linishi (11-
m o d d a ), siyosiy institutlar, m a fkuralar va fikrlar xilma-xilligi (12 -m o d d a ),
K onstitutsiya va q o n u n la rn in g ustunligi (15 va 16-m oddalar), fu q arolar
ning q o n u n oldida tengligi (1 8 -m o d d a ) va hokazo.
Xorijiy davlatlar tajribasi h a m ay n an shunday. Misol u c h u n Shvetsiya
Konstitutsiyasining 1-m oddasiga muvofiq: “ Shvetsiyada b u tu n davlat
hokim iyati xalqdan kelib chiqadi. Shved xalqining boshqaruvi fikrlarni
erkin shakllantirish h a m d a u m u m iy va teng saylov huquqiga asoslanadi.
1 Q а г a n g:
Васильев A .M .
П равовы е категори и . М етодологи чески е асп екты разраб отки
си стем ы к атего р и й тео р и и права. — М ., 1976. С . 216—225.
197
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
Boshqaruv davlat tu z u m i vositasi bilan, vakillik va p a rla m e n t tizimi
h a m d a k o m m u n a l o ‘zini o ‘zi boshqarish orqali am alga o sh iriladi” .
A dolat va erkinlik h u q u q binosining ta m al toshlaridir. B archa p rin sip
lar orasida ular alohida m u h im o ‘rin tutadi. A dolat va erkinlik prinsipi
k o lpgina nufuzli xalqaro n o rm a tiv -h u q u q iy hujjatlarda, m a m lak a t ichki
q o nunchiligida o ‘z tasdig‘ini topgan. F ikrim izning dalili sifatida 1948-
yilda qabul qilingan “ Inson h u quqlari u m u m ja h o n d ek la ra ts iy a sf’ni,
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, F uqarolik kodeksi, M e h n a t
kodeksi va boshqa q o n u n la rn i keltirish m um kin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
