|
“davlat funksiyalari”
kategoriyasidan, davlatning
siyosiy tizim instituti sifatida qanday faoliyatni am alga oshirishiga beri-
ladigan tavsifdan foydalaniladi.
“D avlat fu n ksiyalari” aiamasx
davlatning ijtim oiy vazifalari nam oyon
b o ‘ladigan faoliyatining asosiy, eng m uhim
yo ‘nalishlarini belgilash
uchun q o ‘llaniladi. Bunday faoliyat yo‘nalishlarining eng asosiy m aqsadi
jam iyatning barqaror turm ush tarzini ta ’m inlashdan iboratdir. Davlat
funksiyalarida davlatning m ohiyati, ijtim oiy rivojlanishi va, eng a w alo ,
m am lakat aholisining tu rli-tum an m anfaatlarini qondirish bilan bog‘liq
asosiy m asalalarni hal etishdagi aniq roli o ‘z ifodasini topadi.
H uquqshunos olim lar V. M. Korelskiy va V. D. Perevalov “ davlat
funksiyasi — davlatning asosiy harakat y o ‘nalishi va un d an kelib chiqadi-
gan m aqsad va vazifalar” d ir1, — deb ta ’riflasa, N . I. M atuzov va
A. V. M alkolar “davlat funksiyalari — davlatning tashqi va ichki faoli
yat iga xos asosiy yo ‘nalishlar b o ‘lib, ushbu y o ‘nalishlar davlatning sinfiy
va um um insoniy m ohiyati asosida o ‘z aksini topadi va m uayyanlashadi”2,
deb qayd etadilar. Z. M. Islomov davlat funksiyalari — faoliyat y o‘nali-
1 Т ео р и я государства и права / / П о д ред.
В.М .Карельского и В .Д .П еревалова —
М.: И Н Ф РА -
Н ОРМ А.М .,
2001. С .146.
2
М ат узов Н .И ., М алько А.В.
Т ео р и я государства и права. У ч еб н и к. -
М.:
Ю ристов, 2004. -
С .48—66.
102
V В О В. D AVLATNING FUNKSIYALARI
shi, biroq hech qachon faoliyatining o ‘zi em as, deb ta'k id layd i1. Biroq,
oxirgi m ulohaza nazariy jih atdan bahslidir. Shunday qilib, yuridik adabi-
yotlarda “davlat funksiyasi” tushunchasiga oid yagona bir fikr hozircha
shakllangani yo‘q. A m m o tadqiqotchilarning barchasi davlat funksiyasi
davlatning m ohiyati, ijtim oiy maqsadi, vazifalarini belgilab be rad i, degan
fikrda yakdildirlar.
Davlat funksiyalari taraqqiyotning u yoki bu bosqichida jam iyat oldi-
da turgan asosiy vazifalarga qarab belgilanadi va bu vazifalarni ro‘yobga
chiqarishning vositasi sifatida nam oyon b o ‘ladi. Davlat vazifalarining
m azm uni esa turli xil ichki va tashqi om illardan kelib chiqqan holda bel
gilanadi. M asalan, m am lakat iqtisodiy hayotidagi tanglik hodisalari
davlatning, uning barcha organlarining ku ch -g ‘ayratini iqtisodiy vazi
falarni hal qilishga jalb etishni talab qiladi. Jinoyatchilikning o ‘sishi esa,
davlatni jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirish, jinoyatchilikni
keltirib chiqarayotgan sabablar va shart-sharoitlam i aniqlash ham da
ularga barham berish yuzasidan o ‘z vaqtida jiddiy amaliy chora-tadbirlar
ko ‘rishga m ajbur etadi. Tashqaridan bo'ladigan tajovuz davlat m e-
xanizm ini m am lakat aholisini tajovuzni b artaraf etishga tayyorlash uchun
safarbar qiladi.
M am lakatim iz davlat va huquq nazariyasi fani rivojlanishining hozir-
gi bosqichida davlat faoliyatiga uning funksiyalari nuqtayi nazaridan yon-
dashuv kengaya borib, davlatning ijtim oiy vazifasi va binobarin, zim -
masidagi b archa vazifalarini teran ro q tushunishga olib kelm oqda.
M ustaqillik sharoitida jam iyat hayotida yuzaga kelgan hozirgi yangi shart-
sharoitlar davlat funksiyalari m azm uniga jiddiy ta ’sir kolrsatm oqda.
Masalaga funksional yondashuv turli xalqlarda davlatning turli ko'ri-
nish va shakllarda yuzaga kelishi, rivojlanishi, alm ashishi, barham topishi,
ya’ni davlatchilik shakllanishi va evolutsiyasining uzoq tarixiy jarayonini
yanada chuqurroq o ‘rganish im konini beradi. Ayni davlatchilik tu sh u n
chasi jam iyatning davlat b o ‘lib uyushganligiga, m azkur jam iyat o ‘zining
davlat bilan ham ohang tarixiy rivojlanishida bosib o ‘tadigan turli bosqich-
1
И слам ов З.М .
О б щ ество. Государство. П р аво (воп росы тео р и и ). - Т ., 2001. С.223.
103
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
larga, va eng asosiysi, davlat bajaradigan turli funksiyalarga izoh beradi.
Boshqacha aytganda, faqatgina statik va dinam ik tavsif um um iy holda
davlat kabi m urakkab ijtimoiy institutning tabiatini ch u q u r anglashga
im kon yaratadi.
Davlat funksiyalari quyidagi um um iy jih a tla r bilan ta ’riflanadi:
1. Davlat b ar bir funksiyasining m azm uni bir yo ‘nalishdagi davlat
faoliyatidan tarkib topadi. Davlat faoliyatining o ‘xshash tom onlari ular
qaysi ijtimoiy m unosabatlarga daxldor b o ‘Isa, ana shu m unosabatlarning
xususiyatidan kelib chiqqan holda bitta funksiyaga birlashtiriladi.
2. M uayyan faoliyat uchun maxsus tuzilgan ko ‘p sonli davlat organ
larining (m asalan, m oliya vazirligi, xalq ta ’limi vazirligi, prokuratura
organlarining) funksiyalaridan farqli o ‘laroq, davlat funksiyalari uning
faoliyatini butunlay qam rab oladi. Biroq, bu hoi m uayyan davlat
funksiyalarini am alga oshiruvchi ayrim o rg an larn in g ah am iy atin i
kam aytirm aydi, chunki m azkur organlar b a ’zida davlatning asosiy vazi
falarini hal qilishda yetakchi rol o ‘ynaydi. Davlat funksiyalarini uning
ayrim organlari funksiyalaridan farqlash lozim. Agar davlat funksiyalari u
am alga oshiradigan faoliyatning asosiy, ijtimoiy aham iyatga m olik, butun
davlat apparatining ishi b o ‘ysundirilgan yo ‘nalishlariga javob bersa, ayrim
davlat organlarining funksiyalari ham isha ham davlatning ijtim oiy vazi
falari va m ohiyatini ifoda etaverm aydi.
3. Davlat funksiyalari kom pleks, um um iy tusga ega. U larda davlat
ning ichki va tashqi faoliyatidagi hal qiluvchi, hayotiy m uhim yo ‘nalish-
larga qaratilgan sa’y-harakatlari qam rab olinadi.
4.
Davlat funksiyalarini maxsus vakolatli organlar yoki turli davlat
organlarining tarkibiy tuzilm alari tom o n id an am alga oshiriladigan davlat
faoliyatidan farqlash ham zarur. M asalan, jin oy at ishlarini tergov qilish,
bojxona nazoratini am alga oshirish davlat faoliyatining turlari jum lasiga
kiradi.
5. Davlat funksiyalari bu funksiyalarni ro ‘yobga chiqarishning shakl
lari va uslublari bilan aynan b ir narsa emas. H uquq ijodkorligi, ijroiya-far-
moyish berish va huquqni m uhofaza qilish faoliyati — hozirgi zam on
davlati funksiyalarini am alga oshirishning asosiy huquqiy shakllari
104
V В О В. D AVLATN IN G FUNKSIYALARI
hisoblanadi. Davlat taraqqiyotning u yoki bu bosqichida o ‘z oldida turgan
vazifalarga muvofiq
ishontirish, rag‘batlantirish yoki m ajbur etishning
turli vositalaridan foydalanishi m um kin. D avlatning aniq funksiyasi esa
davlat hokim iyatini am alga oshirishning m azm uni, shakli va uslublari
davlat faoliyatining m uayyan yo ‘nalishi bilan uzviy bog‘liqdir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
