IV В О В
DAVLATNING SHAKLLARI
l - § . D avlat shakli tushunchasi
Davlat uzoq tarixiy taraqqiyot y o ‘lini bosib o ‘tdi, shu davr ichida u
shakllanib, rivojlanib, o ‘zgarib keldi. Tabiiyki, davlat insoniyat taraqqi-
yotining turli bosqichlarida b ar xil shakllarga ega b o‘lgan. D avlatni uning
shakli nuqtai nazaridan o ‘rganish — a w a lo , davlat tuzilishi, uning asosiy
tarkibiy qism lari va ichki strukturasini, shuningdek davlat hokim iyatini
o ‘rnatish va am alga oshirishning asosiy usullarini anglashni nazarda tu ta-
di.
A holi hayot tarzini yaxshilash m aqsadida turli xil inqilobiy o ‘zgarish-
lar, hatto fuqarolik urushlari yoki q o ‘zglolo nlar asosida davlat to ‘ntarish-
lari o ‘tkazib, o ‘ziga qulay b o ‘lgan davlat shaklini yaratishga intiladi.
Jam iyatning rivojlanishi va aholi ongining o ‘sishi natijasida davlat shakl-
lari o ‘zgarib turadi va takom illashib boradi, bu haqda tarix jo n li guvohlik
beradi.
D avlatning shakllari m uayyan tarixiy sharoitlarga, jam iyatning ijti
m oiy tuzum iga, ju g ‘rofiy, iqlim va boshqa sharoitlariga, aholining ijtimoiy
tarkibiga, siyosiy kuchlar nisbatiga bog‘liq ravishda tu rli-tu m an boNishi
m um kin. Z ero, 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov
ta ’kidlaganidek, “ h ar b ir davlat betakror ijtim oiy hodisadir. U h ar qaysi
xalq tarixiy va m a ’naviy taraqqiyotining hosilasidir, uning o ‘ziga xos,
o ‘ziga mos m adaniyati rivojining natijasidir” 1.
Davlat shakli haqidagi masala m uhim nazariy va am aliy aham iyatga
ega. Davlat shakli tushunchasi davlat va huquq nazariyasi fanining pred-
m eti sifatida, huquqshunoslikning eng m uhim , serm azm un mavzularidan
biri b o iib , uning m a ’nosini anglash va izohlashga jiddiy yondashuv talab
etiladi. U shbu fikm ing tasdig‘i sifatida huquqshunos ohm I. Ilin quyida-
gilarni ta ’kidlaydi: “ Davlat shakli — m urakkab va g‘oyat m as’uliyatli
1
K arim ov I.A.
V atan sajdagoh kabi m uqaddasdir. T. 3. — Т ., 1996. 6-b.
79
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
m asaladir, uni ehtiyotkorlik va m utlaqo xolis fikr bilan o ‘rtaga q o ‘yish
zarur. Eng a w alo , davlat shakli xalqlar hayotiga daxlsiz boNgan “ m avhum
tu sh u n ch a” ham , “ siyosiy chizgi” ham em as, balki hayot tarzi va xalq
hokim iyatining jonli tashkil etilishidir” 1.
Xalq o ‘z hayot tarzini tushunishi, aynan “ shunday” tashkil etilishini
uddalashi; shu tuzum qonunlarini hurm at qilishi ham da shu tashkilotga
ixtiyoriy hissasini q o ‘shishi zarur. Boshqacha aytganda, aynan xalqning
jonli huquqiy ongi davlat shaklini belgilab beradi, unga hayot, kuch
baxshida etadi; binobarin, davlat shakli, eng aw alo , xalqning huquqiy
ongi darajasiga, uning to ‘plagan tarixiy-siyosiy tajribasiga, iroda kuchi va
milliy xususiyatiga bogNiqdir2.
“ Davlat shakli” iborasini bir guruh olim lar “davlat tu z u m i”ning
sinonim i sifatida qo ‘llaydilar va davlat shakli tushunchasiga davlat
boshqaruv shakli, davlatning tuzilish shakli va siyosiy rejim kiradi, deb
hisoblaydilar. Ikkinchi guruh olim lar davlat shakliga davlat boshqaruv
shakli va davlat tuzilishi shakli kiradi deb, unga siyosiy rejimni q o ‘shm ay-
dilar. Yana bir toifa huquqshunoslar davlat shakli — davlat hokim iyati
ning tuzilishi shaklidir, deydilar. Shunday qilib, davlat shakli uch tush u n -
chani: davlat boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy rejim ni o ‘z
ichiga oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |