shu n o rm a la r bilan tartibga solinadigan h arakatlar h u quqiy (h u q u q q a
m uvofiq) harakatlar, deb ataladi. H u q u q iy n o rm a la r talablariga zid, ularni
buzuvchi h arak a tlar h u q u q q a xilof (g‘ayriqonuniy) h a rak a tlar hisoblanadi.
H u q u q q a zid h a rak a tlar o ‘z m a z m u n i va xususiyat iga qarab jinoiy,
keltirib chiqaradi. M asalan, jin o y at sodir qilinganlik u c h u n jinoiy ja v o b
H u q u q q a muvofiq h a rak a tlar o ‘z navbatida ikki turga b o ‘linadi:
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
—
yuridik aktlar;
— yuridik xatti-harakat.
Y uridik aktlarda h u q u q q a muvofiq h a rak a tlar m u a y y an h u q u q iy o q i-
b atlam i vujudga keltirishi nazarda tutilib sodir etiladi. B u nday h arak a tlar-
d a h u q u q va m ajburiyatlarni vujudga keltirish, o ‘zgartirish va b a r h a m to p -
tirishga qaratilgan xohish ifodalandi. M asalan, fuqarolik h u q u q iy b itim -
lari, m a ’m uriy aktlar sh u n d a y ak tlar sirasiga kiradi.
Y uridik x atti-h ara k at kishilar to m o n id a n huqu q iy oqibatlarga olib ke-
lishini atayin k o ‘zda tu tm a g a n holda sodir etiladi, biroq b u n d a y oqib a tlar
q o n u n d a naza rd a tutilganligi tufayli kelib chiqadi. M asalan , ijodkor ilmiy
yoki badiiy asar yaratdi, deylik. B u n d a ijo d k o m in g h u q u q iy o q ib a tla m i
vujudga keltirishni istagani yoki istam ag an id an q a t ’i nazar, q o n u n m ual-
liflik huqu q iy m unosabatlari paydo b o ‘lishini shart qilib q o ‘ygan. D e m a k ,
ijod m ahsulining yaratilishi — yuridik faktdir.
Y uridik aktlarning eng m u h im xususiyati sh u n d a n iboratki, ularda
yuridik aham iyatga m olik asosiy shart — yuridik o q ib a tla m i k o ‘zlab
o ‘zicha ish k o ‘rishdir.
S h u n d ay qilib, yuridik faktlar huqu q iy m u n o s a b a tla r o ‘m a tis h n in g
m u h im vositasi b o ‘lib xizm at qiladi. U lar, o d a td a , h u q u q iy m u n o s a b a t
subyektlarining m anfaatlariga m os keladi. Y uqoridagi tahlillarga yakun
yasab, quyidagi xulosalarni chiqarish m um kin:
1) huqu q iy m u n o s a b a tla r — ijtimoiy m u n o s a b a tla rn in g alo h id a turi
b o ‘lib, u lar u s tq u rm a n in g tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy tizim , ishlab
chiqarish m u n osabatlari zam irida vujudga keladi va takom illashib boradi;
2) h u quqiy m uno sab atlar, o ‘z navbatida, ja m iy a t hayotiga, ishlab
chiqarish ja rayoniga ijobiy yoki salbiy t a ’sir k o ‘rsatishi m u m k in ;
3) huquqiy m u n o s a b a tla r h u q u q norm alari asosida p ay d o b o ‘ladi
( o ‘zgaradi yoki b a r h a m topa d i) h a m d a o ‘z tabiatiga k o ‘ra irodaviy xarak-
terga ega b o ‘ladi;
4 ) faqat h u quqiy no rm alarg in a ijtimoiy m unosab atlarg a q o n u n iy shakl
baxsh eta oladi;
5) h u quqiy m u n o s a b a tla r — davlatli jam iy atg a xos hodisa. U la r davlat
siyosati, xohish-irodasi bilan c h a m b a rc h a s b o g ‘liqdir. H u q u q vositasida
326
XIV B O B . H U Q U Q IY M U N O S A B A T LA R
davlat ijtimoiy m u n o s a b a tla m i huqu q iy tartibga soladi; z aru r hollarda
h u q u q iy m u n o s a b a tla m i ro ‘yobga chiqarish, m u h o fa z a etish u c h u n
davlatning m ajburlash kuchi ishga solinadi;
6) d e m o k ra tik ja m iy a td a huqu q iy m un o sab atlar, asosan, ixtiyoriy,
ongli ravishda am alga oshiriladi. Biroq sh u n d a y b o ‘lsa-da, huquqiy
m u n o s a b a tla r d o im o davlatning m ad ad ig a (kuchiga) tayanadi;
7) huqu q iy m u n o s a b a tla r quyidagi t o ‘rt unsurli tarkibiy tuzilishga ega:
h u q u q iy m u n o s a b a t subyekti, u n in g obyekti, h u q u q d o rlik , yuridik
m ajburiyat;
8) h u q u q iy m u n o s a b a tla r vujudga keltiriladigan, o ‘zgartiradigan
(rivojlantiradigan) yoki b a rh a m to ptiradigan hayotiy h o disalar (shu-
ningdek, tabiat hodisalari) yuridik faktlar hisoblanadi (chizm aga qaralsin);
9 ) yuridik faktlar h ay o td a h u q u q d a n alohida, m ustaqil b o ‘lib, davlat
x o h ish-irodasi tufayligina h u q u q iy m a ’noga ega b o ‘ladi;
10
)
h u q u q iy m u n o s a b a tla r obyektiv va subyektiv h u q u q n i amalga
oshirishning a lo h id a shaklidir.
X ulosa qilib aytganda, h u q u q iy m u n o s a b a tla r fuqarolar, ja m o a t bir-
lashm alari, davlat organlari va boshqa yuridik shaxslar o ‘rtasidagi turli-
tu m a n aloqalarni tartibga solish orqali ja m iy a td a qonuniylikni m us-
ta h k am la sh , q o n u n ustuvorligini q a r o r toptirish, s h u ningdek, inson,
ja m iy at va davlat m anfa atlarin i h u quqiy jih a td a n uyg‘unlashtirishga sam a-
rali xizm at qiladi.
327
Y u rid ik f a k tl a r n i n g ta s n ifi
Do'stlaringiz bilan baham: 
