" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Yuridik faktlar  —

  h u quqiy  n o rm a la r  asosida  huqu q iy   m u n o s a b a tla rn i 

vujudga  keltiruvchi,  o ‘zgartiruvchi  va  b a rh a m   toptiruvchi  hayotiy  h o d i- 

salardir.  Yuridik  faktlar  h u q u q iy   tizim da,  h u q u q iy   tartibga  solish  m exa- 

n iz m ida  m u h im   rol  o ‘ynaydi  va  katta  a h a m iy a t  kasb  etadi.  U la r  h u quqiy 

n o rm a   bilan  aniq  huqu q iy   m u n o s a b a t  o ‘rtasidagi  b o g ‘lovchi  b o ‘g ‘indir.

Y uridik  faktlar  h u quqiy  n o rm a la r   va  h u q u q d o rlik   (h u q u q   subyekti), 

subyektiv  h u q u q   va  yuridik  m ajburiyat  bilan  birgalikda  h u q u q iy   m u n o ­

s a b a tla rn in g  

z a ru riy  

s h a rti 

h is o b la n a d i. 

M a s a la n , 

0 ‘z b e k is to n  

Respublikasi  K onstitutsiyasining  4 1 -m o d d a s ig a   muvofiq,  h a r   kim   bilim 

olish  huquqiga  ega.  F u q a ro n in g   oliy  o ‘quv  yurtiga  kirib  o ‘qish  huquqi 

am alga  oshishi  u c h u n   u  balo g ‘at  yoshiga  yetganligi  h a m d a   m u o m a la   layo­

qatiga  egaligidan  tashqari  tegishli  yuridik  fakt  m avjud  b o ‘lishi  lozim .  Bu 

yuridik  fakt  —u n in g   kirish  im tih o n larin i  muvaffaqiyatli  topshirishi, 

tanlo v d an   o ‘tishi  va  buyruq  bilan  o ‘quv  muassasasiga  qabul  qilinishidir. 

A na  shund ag in a  talaba  bilan  o ‘quv  yurti  m a ’m uriyati  o ‘rtasida  h u quqiy 

m u n o s a b a t  kelib  chiqadi.

Y uridik  faktlar  h u q u q   n o rm alarid a  n a z a rd a   tutiladi,  m u s ta h k a m la n a -  

di.  M asalan,  niko h n i  F H D Y   (3 A K C )  idoralarida  ro ‘yxatdan  o ‘tkazish 

fakti  —  yuridik  faktdir,  c h u n k i  bu  holat  F u q aro lik   kodeksi  va  Oila  k o d e k ­

sida  m u sta h k am lan g an .  Ayni  vaqtda,  m asjidda  h a m   n ik o h   o ‘qish  faktlari 

(urf-odati)  mavjud.  Biroq,  bu  fakt  q o n u n d a   naza rd a  tu tilm agan.  S hu  bois 

u  yuridik  fakt  b o ‘la  olmaydi.

Y uridik  faktlar  xilm a-xildir,  u lar  m o h iy a ta n   b ir  n e c h a   turlarga

324

---

XIV  B O B .   H U Q U Q IY  M U N O SABATLAR

b o ‘linadi.  Y uridik  faktlar  u lar  keltirib  ch iqaradigan  huqu q iy   oqibatlarga 

qarab:  h u q u q n i  yaratuvchi, 

huquqni  o ‘zgartiruvchi  va  huquqni  bekor qiluv­

chi faktlarga  bo ‘linadi.

Ayni  bir  yuridik  hodisa  bir  vaqtning  o ‘zida  h a m   h u q u q   yaratuvchi, 

h a m   h u q u q n i  o ‘zgartiruvchi,  h a m   h u q u q n i  b e k o r  qiluvchi  fakt  b o ‘lishi 

m u m k in .  M asalan,  inson n in g   o ‘limi  fakti  m e ro s  huqu q iy   m u nosabatlari- 

ning  kelib  chiqishiga  sabab  b o i a   oladi,  huqu q iy   m u n o sab at  ishtirokchilari 

tarkibi  o ‘zgarishiga  olib  keladi  (y a’ni,  o ‘lgan  shaxs  bu  m u n o sab atd an  

chiqib  ketadi),  mavjud  q a to r  (oilaviy,  m e h n a t,  nafaqa)  huquqiy  m u n o ­

sabatlarning  b a r h a m   topishiga  asos  b o i a d i .

Y uridik  faktlar  irodani  ifodalashiga  qarab,  ikki  asosiy  guruhga: 

yuridik

 

hodisalar

 

va 

yuridik  harakat/arga

 

b o ‘linadi.

H odisalar  —  tabiat  va  jam iyatdagi  shu n d ay   faktlarki,  ularning  yuz 

berishi  kishilarning  e r k - u   irodasi,  ongi  va  ehtiyojiga  b o g i i q   emas. 

M asalan,  yer  qim irlashi,  bola  tu g i lis h i,  inson n in g   vafot  etishi,  y o n g ‘in, 

sel  kabi  tabiiy  ofatlar  va  boshqalar.  M azk u r  hodisalar  h u q u q   bilan  ta rtib ­

ga  solinuvchi  ijtimoiy  m unosabatlarga  m uayyan  t a ’sir  k o ‘rsatishi  m um kin. 

S h u   sababdan  u lar  yuridik  faktlar,  d eb  ta n   olinadi.  O d a td a ,  hodisalar 

h u q u q iy   m u n o s a b a tn in g   obyektiga  t a ’sir  etadi.  M asalan,  y o n g ‘in  tufayli 

uy-joyiga  z ara r  yetgan  shaxs  bilan  tegishli  davlat  idoralari,  ju m la d a n , 

sug‘urta  idoralari  o ‘rtasida  h u quqiy  m u n o s a b a t  kelib  chiqadi.