" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Huquqiy  muomala  layoqati  —

  jism o n iy   va  yuridik  shaxsning  o ‘ziga 

tegishli  h uquqini  o ‘zi  bevosita  am alga  oshirish  qobiliyatini  anglatadi. 

M u o m a la   layoqati  q o n u n d a   belgilangan  shaxslar  to m o n id a n   o ‘z  h arakat- 

lari  bilan  subyektiv  h u q u q   va  yuridik  m ajburiyatlarga  ega  b o ‘lish  qobili­

yatidir.  M u o m a la   layoqatining  m a z m u n i,  k o ‘lami  va  am alga  oshirish 

shartlari  h u q u q   norm alari  bilan  belgilanadi.

D e m o k ratik  ja m iy atd a  h u q u q   layoqati  va  m u o m a la   layoqati  uni  c h in - 

dan  h a m   am alga  oshirish  im koniyatlari  bilan  t a ’m inlanadi.  U m u m iy  

qoidaga  k o ‘ra,  b arch a  fu q arolar  h u q u q   layoqatiga  ega  hisoblanadilar. 

Biroq,  h ar  bir  fuqaro  h a m   m u o m a la   layoqatiga  ega  b o ‘lavermaydi. 

X ususan,  0 ‘zbekistonda  m u o m a la   layoqati  balog‘at  c h o g ‘i,  voyaga  yetish 

kunidan  boshlab  yuzaga  chiqadi.  Ayrim  h u q u q   ta rm o q larid a  h u q u q   layo-

316

---

XIV  B O B .   H U Q U Q IY  M U N O S A B A T LA R

qati  va  m u o m a la   layoqati  bir  vaqtda  paydo  b o i a d i .   M asalan,  kon stitu ­

tsiyaviy  h u q u q   sohasida  asosiy  h u q u q   va  majburiyatlarga  ega  b o i i s h   o ‘n 

sakkiz  y o s h d a n   boshlanadi.

M e h n a t- h u q u q iy   m u n o sab atlarid a  h u q u q   layoqati  va  m u o m a la   layo­

qati  16  y o sh d an ,  o ila -n ik o h   m u n o sab atlarid a  18  yoshdan  ( 0 ‘zbekiston 

Respublikasi  O ila  kodeksiga  k o ‘ra  ayollar  17  yosh d an )  q atn ash a  oladilar. 

Jin o iy -h u q u q iy   m u n o s a b a tla rd a   jin o iy  javobgarlikka  tortilish  16  yoshdan, 

o g l r  jin o y atlard a  h u q u q   layoqati  va  m u o m a la   layoqati  14  y o shdan,  b a ’zan 

h a tto   13  yosh d an   paydo  b o i a d i   (m asalan,  javobgarlikni  o g lrla s h tira d ig a n  

h o la td a  qasd d an   o d a m   o l d i r i s h   jinoyatida).

F u qarolik  qonunchiligi  bilan  tartibga  solinadigan  m u n o sab atlard a 

h u q u q   layoqati  va  m u o m a la   layoqati  h a r   d o im   h a m   birga  (bir  vaqtda) 

vujudga  kelmaydi.  F u q a ro n in g   o ‘z  harakati  bilan  fuqarolik  huquqlariga 

ega  b o i i s h i   va  ularni  am alga  oshirishi,  o ‘zi  u c h u n   fuqarolik  m ajburiyat­

larini  vujudga  keltirish  va  ularni  bajarish  layoqati  (m u o m a la   layoqati)  u 

voyaga  yetgach,  y a ’ni  o ‘n  sakkiz  yoshga  t o l g a c h   t o l a   hajm da  vujudga 

keladi.  Aytish  joizki,  voyaga  yetgunga  q a d a r  q o n u n iy   asosda  nik o h d a n  

o ‘tgan  fuqaro  n ik o h d a n   o ‘tgan  v aq td an   e ’tibo ran   t o l a   m u o m a la   layoqati­

ga  ega  b o i a d i   (F u q a ro lik   kodeksining  2 2 -m oddasi).  S h u ningdek,  ushbu 

q o n u n d a   o ‘n  t o ‘rt  yosh d an   o ‘n  sakkiz  yoshgacha  va  o ‘n  t o ‘rt  yoshga 

t o l m a g a n   voyaga  yetm ag an larn in g   m u o m a la   layoqati  k o l a m i   belgilangan 

(27-  va  2 9 -m o d d alar).

H u q u q iy   m u n o s a b a t  subyekti  o ‘z  xatti-h ara k ati,  n o jo ‘ya  xulq-atvori 

va  huquqb u zarlik   oqibati,  yetkazilgan  z ara r  u c h u n   javobgarlikni  o ‘tay 

olish  qobiliyatiga  h a m   ega  b o i i s h i   lozim.  G a p