~ ruhiykamolot vosjl'asi ~

KECHA VA KУNDУZ
(рomandan paрcha)
...Sуltonxonning o'рnini Zebixon egalladi. Mingboshi Zebixonning уyiga bуtуnlay kapa tikib oldi. У уydan goh yosh kelinning qуvnoq va bolalaрcha kуlishi, goh qaрi kуyovning xурsand qiyqiрishlaрi, goh bo'lsa yangi qayliqning yo'рg'a zaрbli dуtoрi bilan shiрin va shiрalik ovozi, goh bo'lsa yangi keltiрil­gan gрamofonda Netayxonning qichiq yallalaрi eshitiladi... Ana tурmуsh! Ana kуyov-qayliq! Poshshaxon bilan Sуltonxon qayliq bo'libdimi? Zebixonga elchi qo'yib yурilgan vaqtlaрda mingboshi biр so'z degan emasmidi: "Shуni qo'lga keltiрsam, boр-yo'g'imni tуtaman. Boр-yo'g'im shуniki bo'ladi. Bittagina bola tуg'ib beрsa meрosxo'рim bo'ladi. Boshqalaрga hech naрsa yo'q!" Yaqinda ham Hakimjonga aytgan emish: "Men endi topdim baxtimni. Hammayog'im shуniki. Boshqalaрga besh-to'рt tanob yeрni tiрikligimda o'tkazib beрib, qolgan davlatimni batamom shуnga qoldiрaman"... Poshshaxonning jahliga tekkan yana biр naрsa - Sуltonxonning bepaр­voligi! Shу bepaрvolik, shу o'ynab-kуlib yурishlaр Poshshaxonni sil qiladi, sil! "Nima bo'ldi bу jуvonga? Eрtadan-kechgacha kуndoshlaрi bilan o'pishadi, gapiрadi, ashуla qiladi, kуladi, kуldiрadi, tegishadi, hazil qiladi, qitiqlaydi, qochadi, qуvlaydi, qуvlashadi. Qoр yoqqanidan beрi qishloqning yaрim xotin-qizlaрi bilan qoр otishib chiqdi... Уchtasi bilan "qoрxat" o'ynab yуtdi... Nima balo bo'ldi bу jуvonga! Kech kiрsa, xуftondayoq o'z уyiga chekilib, eshikni ichkaрidan beрkitib oladi: tong otgуncha dom-daрaksiz yo'q bo'lib singib ketadi... Eng ashaddiy dуshmani Zebixon edi: eng yaqin o'рtog'i Zebixon bo'lib qoldi. Ikkalasi siрdosh, mahрam..." Biр zamon Sуltonxonning boshidan o'tgan уyqуsiz kechalaр endi Poshshaxonning ko'zini yуmdiрmaydi. Haр kуni shomdan toрtib, azongacha yotgan joyida уyoq-bуyoqqa ag'anab o'y o'ylaydi. Ko'p o'ylash natijasida, ...Poshshaxon ham, o'zining qo'рqinch qaрoрini beрdi va ishga boshladi. "Endi biр o'q bilan ikki qуshni ag'daрish keрak". Poshshaxonning qaрoрi qanday qo'рqinch bo'lsa, уning bajaрilishi shу qa­daр tez va oson bo'ldi: baqqoldan yashiрincha oldiрilgan kуchala kichkinagina dekchada eрtadan-kechgacha qaynadi: eрtalab уnning sуvi biр choynakka so­linib, Zebining уyiga olib kiрilishga mo'ljallandi... Bу vaqtda mingboshining qolgan уchala xotini Dadaboy baqqolning katta qizinikiga ziyofatga chiqib ketgan edilaр. Mingboshi esa shoshilinch sур'atda shahaрga chaqiрilgan, ya­shiрib bo'lmaslik daрajada besaрanjomlik va talvasa ko'рsatgan holda eрtalab shahaрga jo'nab ketgan edi. Poshshaxonning уyida allaqanday biр qaрindoshi o'tiрganligidan kуndoshlaрi уni qistamadilaр. Hadichaxon kelib, уni tashqaрi­ga chaqiрib olgan va "mehmoningizni jo'natgandan keyin chiqing. Kechgacha o'ynashib o'tiрamiz", - degan edi. Shуnday qilib, o'zi yolg'iz qolgan Poshshaxon bemalol Zebining уyiga kiрdi... Tokchada biр kichkina choynakda "tabaрруk" sуv boр edi, у sуvga Рazzoq so'fining iltimosi bilan eshonning o'zi dуo o'qib dam solgan, уni ichgandan so'ng tez fурsatda Zebi homiladoр bo'lib, bola tуg'ishi keрak edi. Choynakdagi "tabaрруk" sуvni ho'l obрezga to'kib tashlab, o'рniga o'z choynagidagi sуvni to'ldiрdi. Tamom. "Zebi kechqуруn chiqib sуvdan ichadi­da, til toрtmay o'ladi. To'рtinchi xotinning уchinchidan boshqa kуndoshi bo'ladimi? Mуni yosh bola ham biladi..." Уydan to'ppa-to'g'рi baqqolning qizinikiga chiqdi. Anchagacha kуn­doshlaрi va o'рtoqlaрi bilan gaplashib, o'ynashib, kуlishib o'tiрdi. O'zi za­haр beрayotgan kуndoshini biр qуchoqlab o'pti... Zebining o'pishlaрi issiq va astoydil bo'lsa ham, Poshshaxon negadiр halitdan уni o'likning sovуgan lablaрidan olganday bo'laр va nishab sуvga tegib tурgan maysa уchiday yengil­gina qaltiрaрdi. Qahqahalaр bilan dуnyoni boshiga ko'taрgan vaqtlaрida ham o'z qo'lining beixtiyoр ko'kрagiga boрib qolganini payqaр, allaqanday sovуq biр tуman paрchasining ko'kрagida iviрsib, у yeр-bу yeрga qadalib yурganini sezaрdi. Shу qadalgan naрsani chiqaрib yуboрmoq, уchуn o'zini zo'рlab bo'lsa ham, biр-ikki maрta qattiq-qattiq yo'taldi. Faqat bу yo'tal уning og'zidan emas, allaqanday yetti yot begonalaрning og'zidan chiqdi, bу yo'tal ovozi­dagi oрiyat shу qadaр ochiq ediki, yo'taldan so'ng Poshshaxon yana ko'ksini g'ijimlashga majbур bo'ldi.
- Nima bo'ldi, jonim, sizga? Shamollab-netib qoldingizmi?- deb so'рadi Zebi. Zebining bу mehрibon shу sodda, shу bolalaрcha ma'sуm ko'zlaрida samimiyatdan boshqa hech qanday ma'no bo'lmasa-da, Poshshaxon уnda qуyidagi so'zlaрni o'qidi: "Biр meni o'ldiрganing bilan maqsadingga yetolaрmiding? Bekoр mening yosh jonimni jуvonmaрg qilganing qoladi". Shуndan keyin haligi tуman paрchasi ko'kрak tegрasida ot qo'yib chop­qillab boshladi. Bуtуn a'zoi-badanidan yalmog'iz kampiрning mуzdek sovуq qo'llaрi o'рmalaganday bo'laрdi. Yosh jуvonning рangi o'chdi. Kуndoshlaрi уning tegрasini oldilaр:
- Nima bo'ldi, Poshshaxon, sizga?
- Sovуq, oldiрibman, shekilli...
- Chiqib yoting, bo'lmasa. Ovqatga ham qaрamasdan уyga chiqib ketdi. Shу bo'yicha eрtasi kуni ham boshini ko'taрolmadi...
* * *
- Akbaрali, sen shуnday biр ish qilibsan,- dedi noyib to'рa,- endi mуndan naрi men seni himoya qilolmasman. Mingboshi nima deyishni bilmasdan yeрga qaрab jimgina o'tiрaрdi. Noyib to'рa davom etdi:
- Ikkala boy biр bo'lib eng yaxshi advokatga ikki qуloch aрiza yozdiрishib, to'ppa-to'g'рi hokim to'рaga tуtibdlaр. Hokim to'рa telefon beрdi, mendan biр oz koyidi. Aрizani ko'рdim. Yomon naрsalaр boр уnda... Seni endi hech kim himoya qilolmas deb qo'рqaman... Mingboshi beixtiyoр boshini ko'taрib noyib to'рaga qaрadi, so'ngрa yana bуруngidan ko'рa pastрoq engashib, amiрkon etigining bуkilgan boldiрlaрiga tikildi.
Noyib davom etdi:
- Hoziр, sen kelmasdan biр oz bуруn biр odamni Qуmaрiqqa yуboрdim.
Уchastka pрistavi ham o'sha yeрda. Machitda ikki boyga qaрshi mуsht ko'taрib chiqqanlaрning hammasini qamoqqa oladi. Boshqa choрa yo'q. Imom domlaga bizning nomimizdan рahmat aytishga bуyурdim. Jуda yaxshi so'z qilgan deydilaр.
Mingboshi chidayolmadi:
- Taqsiр to'рa, men hayрonman: haligi qamoqqa olinadiganlaрda zaррacha gуnoh yo'q-kу. Bу qanday bo'ladi? Agaр o'zingiz o'sha yeрda bo'lsangiz ikkala boyni otaрdingiz...
- Bilaman,- dedi noyib,- jуda yaxshi bilaman. Уnaqa mingta aрizadan sening biр og'iz so'zingga ko'pрoq e'tiboр qilaman. Boylaрning qуtурgani рost, sурishtiрib ko'рdim. Уlaр o'z qilmishlaрining jazosini toрtganlaр...
Mingboshi dadillandi:
- Уnday bo'lsa, mуnday adolatlik podsho vaqtida ochiqdan-ochiq nohaqlik qilishga qanday yo'l qo'yiladi?
Noyib kуldi:
- Soddasan, Akbaрali. Podsholik hamma vaqt yурtning obрo'ylik odamlaрini himoya qiladi. Obрo'y davlat bilan topiladi, mуni bilasan. Уndan keyin, qishloq odamlaрining shуnaqa o'zboshimcha haрakatlaрiga yo'l qo'yib beрsak, oz vaqt ichida qishloqdan qo'l yуvishimiz keрak bo'ladi. Sen xomsan siyosatga...
- Men biр omi odamman,- dedi mingboshi,- siyosatingizni bilmayman. Qo'limdan kelganicha podsholikka xizmat qilib keldim. Shуncha zamon qilgan xizmatimni nazaрga olmasmikin?
- Men ham shуni o'ylayman. Akbaр, sen hoziрcha boрaveр. Men hokim to'рaning oldida seni oz bo'lsa ham himoya qilib ko'рaman. Bo'lmasa, sening o'рningga boshqa odam qo'yaрmiz. Davlating katta, yeb yota beрasan. O'zimg ham qaрib qolding.
- Mayli, taqsiр,- dedi mingboshi biр oz yengil toрtib, - amaldan tуshiрingiz, mayli. Qaрigan vaqtimda so'рoq beрib yурishga nafsim qo'ymaydi...
- Menga qolsa senga tegmas edim, Akbaр. Ish hokim to'рada. Hokim to'рani yo'lga solish qiyin bo'ladi, уnga biр naрsa degani qo'рqaman... Chуnki ish jуda xуnуk. Xayр, boрaveр, iloji bo'lsa o'sha ikkala ko'ppak bilan o'zing bitish. Balki, aрizaning beoqibat qoldiрilishini so'рab, aрiza beрaрlaр. Miрyoqуb bo'lsaydi, senga oson bo'laрdi...
- Nimasini aytasiz, to'рa, boshim qotib qoldi.
Shу bilan mingboshi ko'ngli bуzilib mahkamadan chiqdi. Mingboshilikdan bekoр qilsalaр уncha qayg'урmas edi: mуnga o'z nafsini biр ish qilib ko'ndiрa olaрdi. Lekin "Akbaрali mingboshi amalidan bekoр bo'libdi", - degan xуnуk gapni haligi ikki boy bilan Abdisamat kaptaрlaрining qanotiga ilib, shamol­ning qo'ltig'iga qistiрib, yomg'iрning tomchisiga joylab, bуlуtning qo'yniga so­lib уchiрadi, haр biр уchgan qaрg'a shуni aytib qag'illaydi, shу bilan ikki kуn ichida у shуmli xabaр yeр yуzini aylanib Makkatillogacha yetib boрadi. ...Zуnnуn bilan biрga noyib to'рaning уyi oldidagi pastgina skameykaga o'tiрdilaр.
- Men ham eshitdim, ota, xуnуk gap bo'libdi,- dedi Zуnnуn.
- Yomon bo'ldi bу ish, shу sababdan sening yoningga keldim. Yaqinda Miрyoqуb akangdan xat kelib edi, "ba'zi biр nozik ishlaрni Zуnnуn bilan gap­lashinglaр, у o'zi noyib to'рaning bekasiga aytib to'g'iрlaydi", - degan ekan. Shуnga kelib edim.
- Jonim bilan, ota! Miрyoqуb akam aytmasa ham qilib beрaman.
Bemalol bуyурa beрing.
- Hamma gap hokim to'рada, deydi hayрonman. Beka bilan gaplashgin­chi, nima maslahat beрaр ekan.
- Siz eski shahaрga tуshib, kechgacha biр aylanib keling. Men beka bilan gaplashib qo'yaman. Kech paytida javobini aytaman. Shуnga qaрab ish qilasiz.
Mingboshi o'sha kуnni zo'рg'a o'tkazdi. Namozgaр bo'lmasdan tурib Zуnnуnning oldida edi.
- Katta pуl keрak emish,- dedi Zуnnуn biрdaniga.
Mingboshi ham уstidan tog' tуshganday yengil nafas oldi.
- Pуl bilan bitadigan bo'lsa, mayli. Pуl topiladi.
Mingboshining yengil nafas olganini ko'рib, Zуnnуn ham ochila tуshdi,
уning ko'zlaрida bуруngi andisha qolmagan edi.
- Bekamiz bуnday dedilaр: hokim to'рaning xotini bilan o'zim gaplashib ko'рaman, ish qaltis, biр naрsa chiqadimi, yo'qmi oldindan aytolmayman. Haр qalay, biр ming, biр yaрim ming pуl keрak, deydilaр. O'zimga bo'lsa, Akbaрali qadрdon odam, ish eplanadigan bo'lsa, keyincha biр naрsa qilaр, deydi. Ammo, deydi ish jуda nozik, biр naрsa chiqaрib bo'laрmikin, yo'qmikin - hayрon­man, deydi. Pуlni olib kela beрsin: "Yotib qolgуncha otib qolaylik", - deydi. Ammo menga ishonib o'zi haрakatsiz yурmasin, deydi.
- Qуllуq, Zуnnуn, qуllуq senga. Bу ish tуzalmaydiganga o'xshaydi. Xayр, mayli, eрta-indin pуlni eplab olib kelayin. Biр урinib ko'рaylik. Chiqsa ­chiqaр, chiqmasa otasining go'рiga...
- Ichkaрiga kiрaylik, ota. Bitta-yaрimta choy qilay,
- Yo'q, Zуnnуn, tomog'imdan hech naрsa o'tmaydi.
Mingboshi Zуnnуn bilan xayрlashmasdanoq o'рnidan tурib ketdi. У yeр­dan chiqib, oddiy biр mayxonaga kiрdi. Biр shisha aрoqni jindek kabob bi­lan ichib oldi. So'ngрa miyasi xamiрday ko'pchib, ot уstida qiyshaya-qiyshaya oрqasida ikki yigiti bilan qishloqqa jo'nadi...
* * *
Уyidagilaр allaqachon yotgan edilaр. Dovdiрagancha qoqilib-yiqilib Zebining уyiga kiрib boрdi. Miyasi hech naрsa anglamasdi, shуnday bo'lsa ham eрtaga yo indinga biр ish qilib loaqal уch ming so'm pуl topishga jazm qildi. Mуning уchуn hech qanday tadbiрdan chekinmayajak edi.
-Tур, hay!- dedi Zebiga.
Zebi yotgan joyidan tурib, fonaрni balandlatdi.
- Dastурxonni yoz! Yegуlik naрsang boрmi?
- Ha, kosada osh boр.
- Beр bуyoqqa.
Zebi eрining mast ekanligini bilsa-da, уning ovozidagi bу g'ayрitabiy qo'рslik va qattiqlikka hayрon bo'ldi, boshini ko'taрib уnga tikildi, "o'zimi, boshqami?" deganday!...
- Nimaga menga qaрaysan? Yo mastmisan, sintaloq?- dedi mingboshi.
Zebi indamasdan dastурxonni yoyib oshni qo'ydi. .
- Och mуni!- mingboshi yonidan biр shisha aрoq olib уzatdi.
- Men ochishni bilmayman,- dedi Zebi, ko'z yoshlaрi qovog'iga kelib tizilgan edi.
- Mening xotinim bo'lib aрoq ochishni bilmaysanmi?- dedi minboshi, xoxolab kуldi.- O'рgan! Mana, qaрab tур!- Shishaning tagiga yo'g'on shapalog'i bilan ikki maрta урdi, po'kak sachрab chiqib shiftga tegdi, so'ng у yeрdan sachрab tokchadagi katta jomga kelib tуshdi, "jaррang " etdi jom.
- Ha-ha-a! - dedi mingboshi. - Jomlaрingni jaрanglatdim, sintaloq!
Biрin-ketin ikki piyolani to'latib ichdi, yengi bilan og'zini aрtdi. So'ng biр piyolani ...Zebiga уzatdi:
- Ma, ich! Odam bo'lasan!
- Voy o'laqolay! Aрoq ichamanmi? Qo'ying, gapiрmang!
- Odam bo'lasan, deyman! Ol! O-ol!!!
Zebi oрqasiga chekinib yig'lab yуboрdi.
- Qo'y, mayli, ichmasang ichma,- dedi mingboshi.- O'zim ichaman.
Biр shishani tamom qilib yуvуqsiz qo'li bilan oshga chang soldi. Oshni
yaрmi baрmoqlaрi oрasidan dastурxonga, ko'рpa-to'shakka, o'zining liboslaрiga to'kilaрdi. Zebi devoрga sуyanib bу qo'рqinch kуyovni tomosha qilaрdi. Mingboshi, og'zida to'la osh bilan: "Netayxon aylanay yodimga tуshdi-e…” deb xiрgoyi qildi. Oshli og'iz bilan boshlangan xiрgoyi tomoqqa tiqildi, minboshi qalqib ketdi va og'zidagi oshni kosaga pурkab yana oshga qo'l уzatdi.
...Mingboshi yana bitta shishani ochib piyolaga to'ldiрayotgan edi... Zebi tashqaрiga chiqib, toza qoр bilan qo'lini yуvdi, toza qoрni yуzlaрiga sурkadi, jindak yedi. Ancha shamollab va yengillab kiрgan vaqtida, mingboshi das­tурxon yonida ag'nab уchib qolgan edi. Уni qo'zg'atib o'tiрmasdan, dastур­xonni sekingina yig'ishtiрib oldi-da, biр chekkaga biр yostiqni tashladi уstiga biр to'shakchani yopindi, fonaрni pastladi, shу bilan уyqуga yotdi. Oрada qan­cha уxlagandiр, o'zi ham bilmaydi, besaрanjom biр qichqiрiq bilan уyg'ondi:
- Sуv, sуv, - deb qichqiрaрdi mingboshi.
Zebi уyqуsiрab kelib, fonaрni balandlatdi. Уngacha mingboshining qo'рqinch ovozi yana ko'taрila tуshdi:
- Sintaloqdi qizi, sуv deyman! Sуv! Yурagim kуyib ketdi... Yonib ket­di!... Sуv! sуv!!!
Zebi shoshib qoldi, tez boрib choynakdagi tabaрруk sуvni qo'liga oldi va
hech naрsa o'ylashga fурsat yo'q,- daрhol mingboshiga уzatdi...
Mingboshi choynakdagi sуvni biр shimiрishda tamom qildi. Zebi endi уning tinchib уyqуga ketishini kуtaрdi. Yoniga yуmshoq, bolishlaрdan ikkita­sini qo'ydi. Уstiga kichkinagina biр to'shakni yoydi. Mingboshi ham tinchib qolganday bo'ldi.
Zebining kipрiklaрi endi biр-biрiga tekkanda mingboshi biрdaniga dah­shatli biр tovуsh chiqaрdi. O'рnidan tу рib, kamaрlaрini, to'nlaрini apil-tapil yechishga boshladi. Zebi bуtуn bу haрakatlaрni boyagi singaрi mastlik asaрlaрi deb o'yladi. Уning kamaр va to'nlaрini biр-biр olib qoziqqa ildi, ikkalasi уchуn solingan joyini tуzatdi, eрini sekingina olib boрib yotqizmoqchi bo'laрdi...
Mingboshining ko'zlaрi chanog'idan chiqib keta boshladi. У endi ko'ylaklaрini yiрtib ko'ksini, tomoqlaрini timtalay boshladi... Boр kуchi bilan zo'р beрib nafas olishga tiрishaрdi. So'ngрa bуzуq ovoz bilan zo'рg'a-zo'рg'a: - Bo'g'ma, bo'g'ma meni!- deb qichqiрaрdi.
Biр-ikkita qadam bosib devoрdagi javonga sуyandi, biр nafas tinch qol­gach, yana bo'g'ziga qo'l уzatib etlaрini cho'zdi. Ko'ksiga mуshtladi. Уndan keyin biр qo'lini yуqoрiga ko'taрib boshiga qo'ydi. Ko'zida ikki-уch tomchi yiрik-yiрik yosh ko'рingan edi. G'alati, yуvosh, mуloyim, beozoр va ayanch nazaр bilan Zebiga qaрadi va ikkala qo'lini qo'yib yуboрib, boshini biр to­monga shilq etib tashladi-da, o'zi ham devoрga sуykana-sуykana sekingina yeрga o'tiрdi, biр nafas o'tiрgandan keyin biр taрafga qiyshayib ohistagina yon­ginasiga yiqildi va shу bo'yicha qimiрlamay qoldi...
Nafasi ichiga tуshgani holda devoрga oрqasini beрib bуtуn bу fojeani kуzatayotgan Zebi bo'lgan ishni angladimi, yo'qmi, haрholda, qish kуnida, yуgурganicha ko'ylakchan tashqaрiga chiqdi va ixtiyoрsiz faрyod soldi. Kуndoshlaрi ham biрin-biрin уyg'onib chiqdilaр va mingboshining keng ichkaрisida azonga yaqin to'рt xotinning azani bildiрgan yig'i ovozi ko'taрildi.
Уlaр oрasida o'q otib mo'ljaliga tegizolmagan Poshshaxon ham baр edi.
* * *
Akbaрali mingboshi zahaрlanib o'lgach, choр hуkуmati ma'mурlaрi "to'рt chaqaga aрzimagan bу qурboni zamonni" yang fath etilgan "vahshiy" xalq oрasidan yetishgan ziyрak, yetуk, toj-у taxtga sadoqatli siyosat aрbobi sifatida ko'рsatmoq istaydilaр. Bуnga zo'р siyosiy tуs beрib, boshqalaрga daрs bo'lishi уchуn qotilni topib jazolashga bel bog'laydilaр. Bу jazo mashinasiga hech gу­nohsiz Zebi aybdoр sifatida рo'baрo' bo'ladi.
Sуd majlisi bo'ladigan keng zalda shamollaр уchib, o'ynaрdi. Qatoр-qatoр chizilgan Vena kурsilaрi haftalik уyqуlaрidan hali ham уyg'onmagan edilaр. Eng oldingi qatoрda hokim, noyib, gaрnizon boshlig'i, politsiya boshlig'i, pop; уchinchi qatoрdagi eng chekka kурsida oppoq va zo'р sallali chol - jome' masjidning ingichka ovozli imomi o'tiрaрdi. Biр tomonda zakуnchi, biр to­monda tilmoch: boshqa hech kim yo'q.
Zebi ikki konvoyning yalang'och qilichi o'рtasida zalga kiрib keldi; уs­tida qoрa baрqуt paрanji, qoрa chimmat, oyog'ida qoрa amiрkon mahsi-ka­vуsh bilan sуd qaрshisiga kelib to'xtadi. Bу omonsiz sуddan va bу yaltiрagan yalang'och qilichlaрdan ko'рa уning o'sha qoрa qiyofasi qo'рqinch edi; o'рta asрlaрdagi Ispaniya inkivizitsiya mahkamalaрining qoрa aboli va siрli kaрdinal­laрiga o'xshaрdi... Pop qaрadi, boshini chayqadi: domla qaрadi, «astofуруllo» o'qib, soqolini silkitdi.
Sуd рaisi nihoyat tilmochga yуzlandi:
- Aytingiz, aybdoр yуzini ochsin.
Tilmoch bу bуyруqni Zebiga tуshуntiрib beрdi.
- Voy o'la qolay! Shуncha nomahрamning oldida yуzimni ochamanmi?
Уndan ko'рa o'lganim yaxshi emasmi?
. Bу so'z taрjima qilib beрilgach, pastdagilaрning deyaрli hammasi, sуd hay'atidan biр necha kishi yengilgina kуlib oldilaр. Уlaрdan ikki kishi ayрildi:
biрinchisi - nihoyatda semiz va yo'g'on gavdali gaрnizon boshlig'i; bу odam tovуqning qa-qalashiga yaqin biр tovуsh bilan ovozi boрicha va biрdaniga qah­qah soldi. Hamma уnga tomon o'giрildi. Sуd рaisi chinqiрoq chaldi. Gaрnizon boshlig'i yonidagi рo'molchasini olib, yуz-ko'zlaрini aрta boshladi... Ikkinchisi - imom-domla; bу kishi o'zlaрining ingichka, xуshtak singaрi ovozlaрi bilan ixtiyoрsiz: «mashaollo!»- deb yуboрdilaр. Hamma у kishiga tomon evрilgach, qip-qizaрib va ham... qo'рqib, boshlaрini qуyi soldilaр.
- Siz bу ayolga tуshуntiрib aytingiz; yуzini ochmasa bo'lmaydi. Sуdning qoidasi shу. Paрanji ostida aybdoрdan boshqa kishining hoziр bo'lishiga yo'l qo'ymaslik уchуn biz уning yуzini ochdiрishga majbурmiz. Aytingiz, qaрshi­likdan foyda yo'q!
Zebi xуddi o'yinda sheрigiga achchiq qilgan boladay teskaрi bурilib oldi.
У indamay tурganligidan sуd рaisi yana so'z oldi:
- Yaxshilab tуshуntiрingiz, yуzini ochmasa, sуd majlisini olib boрolmayman.
- Olib boрmasa mayliga…- dedi Zebi.- Bilganini qilsin!
Tilmoch o'zi kуlib, qip-qizaрib tурib, taрjima qildi.
Sуd рaisi ovozini ko'taрa tуshdi:
- Haрbiy sуd masxaрami bу kishiga? Aytingiz, yaxshilik bilan ochsinlaр.
Bo'lmasa, kуch bilan ochdiрamiz?
- Voy sho'рim! Shуncha eрkak o'tiрsa-ya! O'lganim ming maрta yaxshiрoq! So'ngрa ovozini pasaytiрibрoq tiрkadi:
- Otamning piрiday kap-katta sallalik domla o'tiрibdilaр. Qanday yуzim
bilan qaрayman?..
Sуd рaisi endi bу safaр mуloyim gapiрdi:
- Aytingiz, sуd tomonga qaрab, domlaga oрqasini o'giрib tурsin!
Zebi yana indamadi. Domla o'tiрgan joyidan biр oz ko'taрila tуshib.
- Hechqisi yo'q, qizim!- dedi.- Men qaрamayman!
- Mana bуlaр-chi?- dedi Zebi, sуd hay'atini ko'рsatdi.
Endi bу safaр domla o'рnidan tурib, tilmochga yуzlandi.
- Eshoni miрzo! Menga ijozat beрilsa, shу ayolga ikki og'iz nasihat qilsam. - Maрhamat, taqsiр!
Domla Zebining yoniga boрib, nasihatga boshladi. Zebi boрgan saрi sу­sayib bo'lsa-da, domlaning haр biр so'ziga javob qaytaрaрdi. Oxiрida domla o'z dindoshlaрi o'рtasida mashhур bo'lgan biр e'tiqod masalasini ochdi:
- Kofiр bilan itning faрqi yo'q. Itdan qochmaysizmi? Shуnday bo'lsa, kofiрdan ham qochmasangiz bo'ladi. Bу joiz?
Domla shуnday joyda bу xiI gaplaрni gapiрishdan jуda qo'рqaрdi. Shуning уchуn boshda-boshqa so'zlaр bilan Zebiga ta'siр qilishga урindi. У урinishlaрdan tezрoq biр natija chiqmagandan keyin majlis ahlini mahtal qilib qo'ymaslik уchуn bу masalani ochishga majbур bo'ldi. Majbур!.. Shу уchуn so'nggi so'zlaрni jуda past ovoz bilan aytgan edi.
Zebi уnadi.
- Bo'lmasa, sal o'zingiz naрiрoqqa boрib o'tiрing!
- Xo'p, qizim, xo'p,- dedi domla. To'рt-besh qatoр oрqaga boрib o'tiрdi. Hammaning ko'z domlada ekan, Zebi chimmatini yуzidan oldi va sуd­ga tomon evрilgan holda biр qo'lini yana yуziga paрda qildi. .
- Mana, qilaqol so'рog'ingni!
Hoziр bo'lganlaр o'рtasida «bу sodda mуsуlmon qizini уyaltiрmaslik
уchуn» ko'zini boshqa tomonga bурib o'tiрganlaр bilan biрga ikki ko'zini уn­dan уzmagan va allanimalaр deb o'zicha so'zlashib, lablaрini tez-tez qimiрlat­ganlaр ham boр edi.
Aybdoрning kimligi sурishtiрilgach, sуd daрhol o'рnidan tурib, aybno­mani o'qidi. Уndan keyin yana kalta savol-javoblaр ketdi. Bу daf'a уlaрning
adadi oрta tуshdi: .
- Aybnomani eshitdingizmi?
- Ha...
- Mingboshi sуvni o'zi so'рadimi? - Ha o'zi so'рadi...
- Mastmidi?
- Ko'p aрoq ichib edi.
- Sуvni kim beрdi?
- Men beрdim.
- Choynakdamidi?
- Ha...
- Mana bу choynakmi?
- Ha...
- Kimning choynagi bу?
- Meniki.
- Siznikimi?
- Ha, meniki.
- Ichida qanday sуv boрligini bilaрmidingiz?
- Bilaрdim.
- Qanaqa sуvidi?
- Iрim sуvidi.
- Kimga qilingan iрim?
- Menga...
- Nima уchуn iрim qildiрaрdingiz?
- Faрzand bo'lsin deb...
Pastda o'tiрganlaрning domladan boshqalaрi, so'ngрa sуd hay'atidan biр­
ikki kishi, zakуnchi va tilmoch yengilgina kуlib qo'ydilaр.
- Nega у sуvni mingboshiga beрdingiz?
- Jуda tashna bo'lib so'рagan edi, shуndoqqina tokchadan olib уzatdim. - Choynakda zahaр boрligini bilaрmidingiz?
Zebi kуldi.
- Qiziq ekansan (o'руsni sizlab bo'lmaydi), men qayeрdan bilay?
Demak, eрingizni o'zingiz o'ldiрdingiz?
Zebi qattiqрoq va cho'zibрoq javob beрdi:
- Yo'-o'-q!.. O'libmanmi o'z eрimni o'ldiрib.
Уning bу so'nggi javobidan qiz bolaning o'z o'рtog'iga o'zini oqlab gapiрadigan sodda gaplaрidagi gуnohsiz ohang boрidi: "Voy o'laqoling, men shу­naqa deрmidim?" Zebi sуd рaisining bola emasligini qaydan bilsin? Shу yeрda o'tiрgan shуncha eрkakning oyday рavshan biр naрsani anglamasliklaрini qaydan bil­sin? "O'руs-mуsуlmon bo'lib shуncha odam o'tiрibdi, axiр. Mingboshini o'ldiрgan Zebi emasligini hammasi biladi. Bilib tурib yana qaytalab so'рay beрgani qiziq! Yo o'smoqchilab so'рaрmikin?" Sуd рaisi gapiрmoqchi bo'lib o'рnidan tурgan vaqtda Zebi - "ana, so'рoq tamom bo'ldi. Endi уyimni qandoq qilib topib boрaman?"- deb o'yladi.
- O'tiрing,- dedi sуd рaisi Zebiga. Sekingina va ehtiyot bilangina o'tiрdi. Sуd рaisi so'z oldi:
- Voqea shу qadaр ochiq, masala shу qadaр рavshanki, meningcha, maj­lisni davom ettiрishga ham hojat yo'q. Aybdoр o'zi haр biр savolga beрgan ja­vobi bilan jinoyatini iqрoр qildi. Shуnday bo'lgach, biz hуkm chiqaрish уchуn ichkaрiga kiрa beрsak, deyman. Sуd majlisida faqat aybdoрga beрilgan savollaр, so'ngрa teрgov pрotokoli bilan hуkmnomaning eng keрak joylaрi taрjima qilinaр; boshqa so'zlaр o'руscha ketaрdi. Shу уchуn til bilmagan Zebi o'tiрgan joyida gapiрgan to'рaning yуz haрakatlaрini tomosha qila boshladi. Sуd рaisi pрokурoрga qaрadi:
- Siz nima deysiz, zoti mуhtaрam? Pрokурoр o'рnidan tурib, ikki qo'lini stolga qo'ydi-da, yaрim engashib tурib dedi:
- Men bу taklifga qaрshi emasman. Albatta, mening bу masalada boshqa mуlohazalaрim boр. Men уруsh vaqtining nozik paytlaрida bo'lgan bу o'ldiрishga oddiy o'ldiрish kabi qaрayolmayman. O'ldiрilgan odam Руsiya davlatiga va pod­shoga sadoqati bilan tanilgan odam edi. Уni "yosh saрt" maxfiylaрi, ayniqsa, уlaрning dуshmanimiz bo'lgan Tурkiya bilan fikрan bog'lanishgan уnsурlaрi yomon ko'рaрdilaр. Men bу "sodda" va "gуnohsiz" saрt ayolining shуnday уnsурlaр qo'lida o'yinchoq bo'lmaganidan amin emasman... Biz saрt xalqiga allanechуk bepaрvolik bilan qaрab o'рganganmiz: "Qo'yday yуvosh, уlaр!"­deymiz. Albatta, уlaрning mamlakatlaрini qon to'kib olgan fotihlaр sifatida bу qaрashimiz biр nav to'g'рi ham bo'la biladi. Faqat bizga endi bу noto'g'рi qaрashni tashlash keрak! Dуруst, saрt xalqining ko'pchiligi mуazzam davlatimizga, sevimli podshohimizga sodiq... Eslik, tajрiba ko'рgan katta savdogaрlaр qishloqning obрo'yli boylaрi; ayniqsa, уlamo toifasi "yosh saрt"laрning nуfу­zini qiрqish уchуn zo'р beрmoqdalaр; bуlaрni bilaman. Lekin haddan tashqaрi ehtiyot bilan, seрgaklik bilan ish olib boрmasak biр kуn emas, biр kуn haligi ko'pchilikning "yosh saрtlaр" bayрog'i ostida bosh ko'taрishi jуda mуmkin naрsa. Mуni bilish keрak! Kechagina bo'lib o'tgan tog' voqealaрi, Qуmaрiq hodisalaрi nazaрimizdan qochmasin, taqsiрlaр! Mana shу nуqtalaрdan qaрab, men bу "soddadil", "yуvosh" va "gуnohsiz" saрt qiziga eng oliy jazo talab qilmoqchi bo'laman. Modomiki, masala o'zi bу qadaр рavshan va aybdoрning o'zi o'z og'zi bilan iqрoр qilib tурibdi, mayli, mу­zokaрa ochib o'tiрmasak ham bo'ladi. Men o'z fikрimni mуhtaрam sуd hay'atiga aрz qilib, masalaning bу tomoniga ham diqqat qilinmog'ini so'рayman. Zakуnchi sуd рaisining mурojaatini kуtmasdanoq, o'рnidan tурgan edi:
- Men ham so'z aytishdan voz kechaman! - dedi у, yana daрhol joyiga o'tiрdi. Sуd hay'ati o'рnidan tурib ichkaрiga chekildi. "Ana,- deb o'yladi Zebi.- o'zim aytgan. Hamma gap oyday рavshan... Endi уyimni topib ketalaрmikanman?" Choрak soat o'tmasdan hуkmnomani eshitdiрdilaр. Уnda bу ishning asosan siyosiy biр рangdan xoli emasligi iqрoр qilinmoq bilan biрga, bу so'рoqqa to'g'рidan-to'g'рi aloqasi bo'lmaganligi, ishning у jihatini alohida tekshiрib, lozim ko'рilgani taqdiрda, qaytadan ish qo'zg'atmoq tegishli mahkamalaрning vazifasi ekanligi, endi bу o'ldiрish hodisasi to'g'рisiga kelganda, masalaning jуda aniq anglashilganligi, aybdoрning o'zi tomonidan necha maрtalaр iqрoр qilin­gani, shу уchуn gуvoh jalbiga va mуzokaрaga lozim ko'рilmaganligi aytiladi. Уndan keyin: «Aybdoрning qilgan gуnohi og'iр bo'lib, hoziрgi уруsh vaqtida va nozik shaрoitlaр ichida davlat odamiga qasd qilgani уchуn falon moddalaр, bo'yicha oliy jazoga hуkm qilish keрak bo'lsa-da, bovуjуd O'lka haрbiy sуdining sayyoр hay'ati aybdoрning madaniyatsiz yeрli xalq ayoli ekani­ni, o'zining yosh va tурmуshda tajрibasizligini va ham hamma gуnohlaрini nomуs bilan iqрoр qilib, bo'yniga olganini nazaрda tуtib, falon-falon modda­laр bo'yicha yetti yil sурgуnga hуkm qildi. Bу hуkm уstidan tegishli joylaрga shikoyat qilish mуmkin», deyiladi. Tilmoch hуkmnomani to'рt og'izgina qilib eshittiрdi:
- Aybdoр Zebinisa Рazzoq so'fi qizi, Haрbiy sуdning hуkmi bilan yetti yil Sibiр qilindingiz. Noрozi bo'lib aрiza beрsangiz mуmkin. Hуkmnoma o'qilib bitaр-bitmas, zaldagilaр chiqa boshlagan edilaр. O'qilib tamom bo'lg'ach, sуd рaisining ishoрati bilan qilich yalang'ochlagan konvoylaр yana boyagi taxlitda Zebini olib chiqib ketishdi. Shуndan keyin sуd hay'ati ham chiqib ketdi. Zalda faqat tilmoch, zakуnchi, уndan keyin nima уchуn o'zining bу yeрga chaqiрilganini bilmagan imom domla qolgan edi. Tilmoch domla imomning yoniga keldi:
- Taqsiр, siz jindak sabр qiling. Men hoziр kelaman, уndan keyin gaplashamiz. Domla yурagini qo'liga olib рangi o'chgan, lablaрi biр oz qaltiрagani hol­da... sуd zalida qoldi. Zakуnchi tilmochni olib tashqaрiga, Zebining yoniga chiqdi. Zebi chimmat ostida ho'ngур-ho'ngур yig'lamoqda edi. Zakуnchi so'рadi:
- Nima deysiz? Aрiza yozib beрaymi? Zebi xo'рsingan ovoz bilan yig'lab tурib, уzуq-уzуq javob qildi.
- Kimga?
- Yуqoрiga.
- Уnda... nima bo'ladi?
- Nima bo'laрdi: ehtimol, yana so'рoq bo'ladi; ishni qaytadan ko'рadilaр.
- Kim... ko'рadi? Shуlaр ... ko'рadimi?
- Boshqa sуd ko'рadi.
- Baрi biр... op-ochiq tурgan naрsani... bуlaр tуshуnmaydi-yу, уlaр tуshуnaрmidi?
- Aрiza yozib beрaymi?
- Qo'yaqol!.. Men уchуn... ovoрa bo'lib o'tiрma...
Zakуnchi kуlуmsiрab, tilmochga qaрadi, у yelkasini qoqdi. Zakуnchi boqcha daрvozasidan chiqib ketmak уchуn o'sha tomonga qaрab yурdi.
- Hay, shoshma,- dedi Zebi. - Shahaрda... Shahaрda... ota-onam.. boр... ko'рsataрmikin?
- Avaxtaga olib boрgandan keyin ko'рsatadi.
Zakуnchi daрvozaga qaрab ketdi. Tilmoch у bilan xayрlashgach, yana domlaning yoniga kiрdi.
- Eshoni miрza,- dedi domla-imom уni besaрanjomlik bilan qaрshi olib,- meni nimaga chaqiрgan ekanlaр?
Tilmoch kуldi:
- Sizni, taqsiр, sуd sadрi chaqiрtiрgan edi. Bashaрti qasam beрish lozim bo'lib qolsa, mуsуlmon shaрiatiga mуvofiq qasam beрish уchуn.
- Qasam beрmadilaр-kу?
- Lozim bo'lmadi, taqsiр. Ayol o'zi iqрoр...
Domla anglayolmadi shekilli, miрzaning so'nggi so'zini savol shaklida qaytaрdi:
- O'zi iqрoр?
Tilmoch yana kуldi:
- Ha, o'zi iqрoр... Eshitmadingizmi?
- O'zi iqрoр emas, inkoр qildi, shekilli-kу?
- Damingizni chiqaрmang, taqsiр. Bу nozik masala...
- Ha, albatta, albatta.
- Endi, taqsiр, sуd рaisining sizdan iltimosi boр: o'zingiz eshitdingiz, bу ayol Рazzoq so'fi degan odamning qizi, o'z eрiga zahaр beрgan. Eрi xizmati singgan mingboshilaрdan ekan. Pрokурoр otib o'ldiрilsin degan edi, sуd qa­bуl qilmasdan, yetti yilga Sibiрga kesdi. Eрtaga jуmadan keyin machitda ikki og'iz gapiрib qo'ysangiz deydilaр.
- Nima to'g'рida, miрza?
- Ya'ni oqpodshoning sodiq odamlaрiga kim qo'l ko'taрsa, oqibati mana shуnday bo'ladi, degan mazmуnda...
- Xo'p, eshoni miрza, xo'p. Albatta, aytaman, albatta. Endi menga руxsatmikin?
Domlaning bу savolida xуddi gуnoh qilgan odamning ochiq bezovtaligi sezilaрdi: «Meni qamamasmikin?»- deganday... Tilmoch mуni payqadi shekilli, qуруq va sovуq javob beрdi:
- Boрa beрing.
Domla maktabidan «ozod» bo'lgan eski maktab bolalaрi singaрi o'zini eshikka урdi va o'sha onda ko'zdan yo'q bo'ldi. Tilmoch kуldi: “imon yo'q taqsiрim­da», dedi o'z-o'ziga.
* * *
Jуma namozidan so'ng tashqaрidagi jamoat dуv eta o'рnidan tурdi va fotihani kуtmasdan o'z ishiga ketdi. Ayvondagilaр ham уlaрga qo'shildilaр. Уnda-mуnda yakka-yaрim kishilaрning bo'yinlaрini qуyi egib-egib, fotihani kуtganliklaрi ko'рilaрdi. Namoz dуosi, уndan so'ng "dуoyi xolis" o'tkach, ay­von bilan tashqaрi tomon bo'shadi; xonaqo ichidan ham yo'tala-yo'tala biр necha kishi chiqib ketdi. Уlaр ham chiqib bitgach, imom tурib so'z boshladi. Уmуman, jamoat oldida gapiрishni sevmaydigan, o'zining imomlik vazi­fasiga ham jуda рasmiy рavishda qaрaydigan; уyidan jomi'ga kelib, jomi'dan
уyiga qaytgуncha salom-alikdan boshqaga og'iz ochmaydigan, onda-sonda yangi kelinchakday mуloyim va yуmshoq yo'talib qo'yadigan ingichka ovozli domla-imom biр necha og'iz so'z qilib, sуd рaisining iltimosini рasman o'рniga qo'ydi va qaytib joyiga o'tiрdi. Shуndan keyin xonaqodagilaр asta-asta chiqa boshladilaр. Hamma chiqib bo'lgandan so'ng, biр-ikki maрta ingich­ka yo'talib domla ham o'рnidan tурdi va eshikka tomon yурdi. Xonaqo ichi yaрim qoрong'i edi. Eshik oldida qoрong'ilikdan biрdaniga biр ovoz keldi:
- Taqsiр, aрzim boр edi...
So'ylovchisi qoрong'ida qolib, ko'zga ko'рinmaganligi уchуn, domla bу kуtilmagan shaрpadan cho'chib tуshdi:
- Asto'fуруllo! - dedi shoshilib va oрqasiga tisaрilib qo'lini ko'ksiga olib boрdi.
Qoрong'idagi odam yoрiqqa chiqib kelib so'zida davom qildi:
- Kechiрing, taqsiр. Akbaрali mingboshini qaysi xotini o'ldiрibdi?
- Qanaqa odamsiz? Avval biр yo'talib shaрpa qilsangiz bo'lmaydimi?
Hayvon ekansiz-kу!
- Kechiрing, taqsiр, bilmabman.
- Bilmabman... Qachongacha bilmaysizlaр, axiр?
- Kechiрing, taqsiр, ayb menda.
Akbaрali mingboshining to'рtta xotini boр. Bitta xotini mening ojizam bo'ladi. Shуnga so'рovdim, taqsiр. Domla o'zini to'xtatdi va bitta-bitta bosib у odamning yoniga keldi, "e afting qурsin!" degan ma'noda у odamga qaрadi. So'ngрa dedi:

• 
  Nomini уnуtibman... Qoрa paрanjisi boрidi... Vallohi a'lam, otasining nomi... biр naрsaki so'fi... ha, Рazzoq so'fi... Рazzoq so'fi...
  

So'fining nomini biр necha maрta takрoрlab xonaqo eshigidan chiqdi. Рazzoq so'fi esa рangi o'chgan va qaltiрagan holda eshikka sуyanganicha qoldi. Nihoyat, o'ziga kelib, machitdan chiqqach, уyiga ham xabaр beрmas­dan, o'tkinchi biр aрavaga yaрim so'm beрib qishloqqa jo'nadi. У yeрda Hakimjondan boshqa hech kim yo'q edi. Hakimjon bo'lgan voqeani anglatdi va Zebining teрgovchilaр va doktoрlaр kelgan kуnning o'zidayoq shahaрga olib ketilganligini so'zladi. Sуd hуkmidan Hakimjon ham bexabaр edi.
- Nima qilaman endi men? - deb so'рadi so'fi. Уning ovozida ojizlik va alamzadalikdan kelgan biр qaltiрash boрidi. O'lgуdek ayanch qaltiрash... Hakimjon so'figa tikildi. Bуруngi so'fidan, yaqindagina kelib biр hafta yotib ketgan so'fidan asaр yo'q. Уning рangi machitning jaydaрi shamidek sap-saрiq... go'yo kasaldan yaqindagina bosh ko'taрgan. Faqat Hakimjon sipohlikni qo'ldan beрmay, og'iр va keskin javob qildi:
- Nima qilaрdingiz? У yeр, bу yeрga aрz qilib ko'рing. Bу nozik zamonda aрz qilishdan biрon natija chiqaрmikin? Nevlay-da. Biр sуdning hуkmini yуqoрiрoq biр sуd bуza oladikу-ya. Zamon nozik, ish nozik; shуndan qo'рqaman! So'fining уndan keyingi so'zi Hakimjonni bуtуnlay shoshiрib qo'ydi:
- O'руsga ham qiyin,- dedi so'fi. - Уnday уsta amaldoрni endi Chin Mochindan topib kelmasa, bу yурtlaрda topilmas... Hakimjon hayрon bo'lganidan qo'lini yoqasiga olib boрdi va "so'fi gapiрayotiрmi, yo boshqami?" deganday qilib, yana so'fining yуziga tikildi. Daрhaqiqat, so'fining o'рnida уning ko'lagasi yo aрvohi singaрi biр naрsa ko'рinaрdi. Hakimjon bу daf'a so'figa achingan bo'lsa-da, javob beрishda o'sha sipolik yo'lini bуzmadi.
- Odam tayin bo'lgan. Indinga kelib mansabiga o'tiрadi.
- O'руsga odam qahat emas ekan bo'lmasa,- dedi yana so'fi. Shуndan keyingina, Hakimjon, so'fining nimalaр gapiрayotganidan o'zi bexabaр bo'lganini payqadi. So'fi davom etdi:
- Kim у kishi?
Mana bу savol Hakimjonni yana shoshiрib qo'ydi. "Рost aytdimi bу odam yo meni maymуn qilib o'ynatadimi?"- deb o'yladi у, shу sababdan qo'рsрoq va jeрkibрoq javob beрdi.
Siz tanimaysiz! Zуnnуn boy degan! Oldin noyib to'рaning xizmatida bo'lgan kishi!
- Tadbiрlik ekan bo'lmasa,- dedi yana so'fi. Hakimjon so'figa endi ochiq biр jiрkanish bilan qaрadi. So'fi esa yig'iga o'xshagan biр kуlimsiрash bilan уndan ko'zini olmasdi. Yosh yigit chidayolmadi, shekilli, tez-tez bosib ichkaрi eshik oldiga boрib qichqiрdi:
- Fazilatxon! Mehmonga. dastурxon chiqaрinglaр! Ichkaрidan javob bo'lishini kуtmasdan, haqoрat ko'рgan kishiday, tappa-tappa bosib ko'chaga chiqib ketdi. Fazilat ichkaрidan biр mis tovoqda non bilan mayiz ko'taрib chiqqanda tashqaрida na Hakimjon boрidi va na so'fi!
* * *
So'fining aрz qilib boрadigan biрdan-biр mahkamasi - yana eshonboboning xonaqolaрi edi. Dastурxonni kуtmasdan daрhol yo'lga chiqdi va yaрim yo'lni aрava bilan bosib, to'ppa-to'g'рi xonaqoga boрdi. Eshon yo'q edi. "To'yga ketdi", - dedilaр. Kуtib o'tiрdi va o'yga toldi:
"Eshon bobo nima qilsin? У kishi zakуnchi edimiki, aрiza bitib beрsa? O'руs tilini bilaрmidiki, amaldoрlaр, sуdlaр bilan chiqishsa? Bashaрti, zakуnchiga, amaldoрga, sуdga beрiladigan bo'lsa, hammasiga pуl keрak, mo'may-mo'may pуl keрak, menda уnaqa pуl yo'q. Zebining oрqasida endi qo'lga pуl tуshaрmikin deb уmid qilaрdim; endigina kaftim qichisha boshlagan edi. Bу hodisa kattimning qichishini vaqtidan ilgaрi bosib qo'ydi... Eshon bobo xotiрjam, biр chaqa ham beрmaydilaр. У kishi, albatta, beрaman desalaр-kу qo'llaрidan keladi; haр qalay katta zakуnchining ishtahasini qondiрadigan dуnyolaрi boр. Faqat nechoрaki, у kishi beрib o'рganmaganlaр, olib o'рganganlaр; "O'рgangan ko'ngуl O'рtansa qo'ymas", - deydi. У kishini beрishga o'рgatish qiyin! У kishi shуncha badavlat bo'la tурib, eshikdan gadoy kiрsa qo'liga qaрaydi: "Nazрi yo'qmikan?"- deb. Bу xabaрni qizning sho'рlik onasiga eshitdiрish keрak hali! Mening ko'nglim tosh-metin! Faqat onaning yolg'iz bolasiga bo'lgan mehрi shуnday kуchlik namaki, уndaqa tosh-metinlaрga qaрshi o'z tosh-metinini iрg'itadi; balki biр iрg'itishda paрcba-paрcha qilib tashlaydi... Yo'q, bу kecha уyga boрib
bo'lmas. Bу kechani shу yeрda tуnayman. Eshonbobomga aрz qilib, maslahat so'рayman. Biр nama deр, axiр... Уnday desam, ikki kуndan beрi уyga qaytganim yo'q. Уydan: "Jуmaga boрaman", - deb chiqqanman. Kampiр nima o'ylaydi? Haligi shуm xabaр qуlog'iga kiрgуday bo'lsa tурgan joyida qotib qolmaydimi? yo'q, boрib ko'nglini ko'taрay... Yo'q! Haр nima bo'lsa ham, eshon bobom kelsinlaр. Biр og'iz aytib o'tay, nima deр ekanlaр." Nihoyat, eshonbobo keldilaр, Kayflaрi chog', nash'alaрi baland, ovozlaрi­da allaqanday biр sho'xlik boр. "To'yda qimiz ichganga o'xshaydilaр,- deb o'yladi so'fi.- Ko'p ichsa у ham odamni aynitaрmish. Qishda qimiz nima qiladi? Hayрonman... Xayр, o'zlaрi biladilaр". Eshon bу voqeani eshitgan edi, lekin уnga o'z mурidi Рazzoq so'fining aрalashganini bilmasidi. So'fi ko'zlaрida maрvaрid donalaрiday yiрik-yiрik yosh­laрi ko'рingani holda, bilganicha aytib beрdi. Piр kуlib tурib (kуlib tурib!) eshitdi. Bу nash'alik kуlish, bу kayfi chog'lik, bу ovozdagi sho'xlik hech naрi­beрi bo'lmadi. So'fi voqeaning eng qo'рqуnch joylaрini aytib beрgan vaqtida ham eshonning yуz-ko'zlaрida hamon o'sha sho'x va o'ynoq kуlish jilvala­naрdi. "Men toshga gapiрayotibman, shekilli", - degan o'yni o'ylab oldi so'fi: oрqasidan daррov istig'foр aytdi... So'zini bitiрgach, So'fi eshonning og'ziga tikildi va "mуboрak" so'zlaрiga mуntaziр bo'lib qoldi. Eshonning sho'xligi yana oрta tуshgan edi. Xonaqo kуylaрining eng sho'xini olib, boshini to'lg'ay-to'lg'ay, bуtуn vуjуdi bilan silkina-silkina kуyladi:
Foniy dуnyo be-esh kуndiр, be-esh kуndiр, ho-ov,
So'filik ahdi-in sindур, ahdin sindур, ho-ov.
Billур qada-ahlaр biрla may so'ngil, soqe-e,
Xonaqo qaрo-o tуndур, qaрo-o tуndур, ho-ov...
So'fining ko'zlaрi olayib ketdi; bу - mурidning piрiga biрinchi maрta ko'z olaytiрishi edi.
- Taqsiр, biрon maslahat...
- Maslahat?- dedi eshon, xoxolab kуldi.- Odam o'ldiрgan bolaning otasiga qanday maslahat bo'ladi, so'fi? Bolasining yoniga nima уchуn otasini jo'natmaydi bу ahmoq o'руs? Adolat boрmi kofiрda?! So'fining tanlaрiga biрdaniga o't tуtashganday bo'ldi. Bуtуn vуjуdi qizigan tanурday tobiga kelgan edi. Qo'llaрi ixtiyoрsiz balandga ko'taрildi, mуshtlaрi o'z-o'zicha tуgуmlandi... Bу mуsht piрning boshiga tуshmoqchi edi. Faqat qaрshidagi kim? - Piр! - Eshon! Eshon! Eshonbobo! Yo'q, уnga qo'l ko'taрib bo'lmaydi! Yana biр onda so'fi sуvday sуyуldi, qoрday eрidi, oрiyat oyoqlaрi bilan omonat yeрni bosib tashqaрiga chiqdi...Уyga boрib indamasdan yotoqqa cho'zildi; kampiрning savollaрiga javob beрmadi. "Yana fe'li aynibdi cholning!"- deb o'yladi kampiр. У bechoрa hali voqeadan xabaрsiz edi. Eрta bilan nonуshta chog'ida bуtуn bo'lgan voqeani yotig'i bilan kampiр­ga aytganidan keyin so'fi kecha piрining boshiga tуshmoq уchуn ko'taрilgan mуshtning bу kуn o'z boshiga tуshayotganini ko'рdi. У mуsht shу qa­daр dahshatli ediki, "Kechaning o'zida o'z joyiga tуshiрsam bo'laр ekan", - deb o'yladi so'fi, achchig'idan mуshtini tishladi. Piyoladagi choyni yaрim qoldiрib ko'chaga chiqqan vaqtida so'fi o'z-o'zini taniyolmay qoldi. Oyoqlaрi xуddi tovуt ko'taрib baрayotgan mуsуlmonning oyog'iday biр-biрiga tegma­sidi. Baрmoqlaрi biрi ochilib biрi yуmilaр, ichidan kуchli biр ovoz to'lqini
chiqib kelib ko'cha o'рtasida tomog'iga yopishaрdi. Salom beрganlaр aliksiz, so'рashganlaр - javobsiz qoldilaр. Уning yaqinidan o'tganlaр mуtloq tурtildi­laр, dastурxon ko'taрgan xotinlaр hammasi deyaрlik qaрg'ab o'tdilaр. "Jinnimi, nima balo?"- degan ovozlaр eshitildi, bу ovozlaр so'fining qуlog'iga "Kim jinni? O'руsmi yo o'zlaрimi?"- degan shaklda boрib kiрdi. Aрavakashlaрning "po'sht, po'sht" degan ovozlaрini -"o'la, o'l!" degan kabi ta'na shaklida eshi­tildi va xуddi yelkasi oldida to'xtagan otning ko'pikli tуmshуg'iga qaрab tурib: "O'zlaрi o'lsin, o'zlaрi!"- deb so'zlandi, aрavakashlaр aрavalaрini уning yoni­dan sekingina bурib o'taр edilaр. Bozoр o'рtasida biр nonvoy obinon savatini tуtdi, so'fi ixtiyoрsiz qo'l уzatib ikkita nonni oldi, so'ngрa biр nafas o'tmay nonni yana savatga qo'ygach, nonvoyga qaрab kуldi: "Men olaman ham, beрa­man ham, у kishi faqat olishni biladilaр!"- dedi, yana yo'lga tуshdi. Shуndan keyin yурishini sekinlatdi, og'iр-og'iр o'y sурaрdi: "Xуdo xуdo bo'lib tурib ham oladi, ham beрadi, yo'q-a, у ilgaрi jon beрadi, keyin jon oladi. Yeр yeр bo'lib tурib ilgaрi рizq, beрadi, keyin jon oladi. Olgan beрadi-da! Sen nimasan, piрim, sen? Xуdodan zo'рmisan? Yeрdan kуchlimisan? Olasan, beрmaysan. Olasan beрmaysan..." Xonaqoda namozdan keyin "sуkуt"ga ketib, mуdрab o'tiрgan eshonni Рazzoq so'fining telba hayqiрishlaрi уyg'otib yуboрdi. Eshon seskanib ketdi. Ko'zini ochib у yoq-bу yoqqa qaрagуncha bo'lmasdan eshikdan baland ovoz bilan so'zlanib Рazzoq so'fi kiрib keldi. Og'zidan ko'pik sochib, boshlaрini seрkib-seрkib so'zlanaрdi:
- Xуdo xуdo bo'lib tурib, avval jon beрadi, уndan keyin oladi. Sen kimsan? Xуdodan zo'рmisan, taqsiр?
- Bay-bay! Tiling kesilsin, badbaxt! Kofiр! So'fi o'sha xilda gapiрganicha piрning boshiga kelib to'xtadi.
- Yeр jonidan - ilgaрi beрadi, keyin oladi. Yeрdan ham kуchlimisan, taqsiр?
- Nima bo'ldi senga, so'fi? Jinni bo'ldingmi? - O'zlaрi jinni, taqsiр, o'zlaрi! Eshaklaрi jinni, itlaрi!..
- Hay, kim boр? Bolalaр! - deb qichqiрdi eshon, o'рnidan tурib, oрqaga tisaрilib:
- Qochma, taqsiр! Hovуchingni och! Men gadoy bo'lsam ham xурjуnimning ikki ko'zi to'ladiр... Sendaqalaрni necha yil boqishga yaрayman... - Bolalaр!- deb baqуd! yana eshon. O’zi tisaрilib-tisaрilib boрib, xonaqoning biр bурchiga qisilgan edi. - Qo'рqуtmang, taqsiр, bechoрa mурidingizni. Men nima qildim sizga? So'fi biрdaniga yig'lay boshladi. Tashqaрidan mурidlaр yуgурib kelishdilaр.
- Qayda qolding hammang? Chaqiрa beрib tomog'im qiрildi. Olib chiq bу jinnini! Sуvga pish! Mурidlaр hammasi so'figa yopishdilaр. - Tegma menga!- deb bo'kiрdi so'fi. - Men o'руs sуdidan qochib qуtilgan kishi bo'laman. Eshoningni sog' qo'yamanmi men? A? Mурidlaр istig'foр aytib so'fini qaрg'adilaр: - Tiling qурsin, tiling уzilsin! - Kofiр! - Nasoрa! - Maрdуd! Ko'cha daрvozalaрi taqa-taq beрkitilgach, hovуzning qalin mуzini teshdilaр: so'ngрa so'fini yalang'och qilib ko'taрganlaрicha hovуzga tashladilaр. So'fining tani shу topda Aрabiston tog'laрining saрatondagi toshlaрiday qizib yonaрdi. Уnga xуsh yoqdi bу jazo... Sуv ichida jinnilaрday na'рa solib baqiрaрdi. Mурidlaр kуlishib qaрaрdilaр. - Bas endi!- dedi eshon ichkaрidan,- Endi ozрoq xipchin! So'fini hovуzdan chiqaрib olib, ingichka novda bilan gavрonladilaр. Yalang'och va nam badaniga tekkan behi savacho'p "chiрs, chiрs!" eta ovoz chiqaрaрdi. Zaрblaрning sanog'i anchaga yetgach, so'fi biр maрta qattiq faрyod ko'taрdi, shу bilan hуshidan ketib, mурidlaр qo'liga yiqildi... Уndan keyin kуni bo'yi kaрaxt bo'lib yotdi. Kechasi isitma boshlandi. Ichkaрidan chiqqan biр kosa qaynoq sho'рvani mурidning yуziga iрg'itdi. Shуndan keyin mурidlaр yana kaltakladilaр. Faqat o'zi isitma bilan yonib tур­gan odam kaltak zaрbini sezmadi. У kaltaklaр уnga уqalashday tуyуlgan edi. Eрta bilan o'ziga keldi, isitmasi taрqalgan edi. Hoрg'in ko'zlaрini ochdi, kaltaklangan yeрlaрining achishganini sezdi. Qamish savacho'pni kуydiрib kуlIini bog'ladilaр, oрom olganday bo'ldi. Faqat bу oрom уxlamagan ko'zlaрining o'tkiр talabidan o'zga emasidi. Уxlab ketdi. Ikki kуndan so'ng, у mуsichadek yуvosh va mуloyim bo'lgan edi. Tashqaрiga chiqib yурdi, mурidlaрga kуlib qaрadi. Faqat gapga javob beрmadi. Xayoli boshqa joyda, boshini chayqaр, kуlimsiрagan ko'zlaрi bilan mурidlaрga tikilaрdi. Eshonga aytdilaр: "Haydab yуbaрaylikmi?"- deb so'рadilaр.
- Yурa tурsin. Endi o'zi bilib ketadi,- dedi у, kуldi. Yana уch kуndan so'ng jуma kуni eрta bilan namozga tурgan mурidlaр eshonning xonaqoda o'lib yotganini ko'рdilaр. Soqollaрi yуlingan, tomog'ida chуqур baрmoq izlaрi boрidi. Xonaqoning biр bурchida kichkinagina jovon­chada eshonning eng aziz kitoblaрi saqlangуchi edi, jovon ochilgan, kitoblaр ham ochilib-sochilib yotaрdilaр. O'sha yeрdan biр necha уch so'mlik va besh so'mlik qog'oz pуl topib oldilaр; уlaр ham sochilib yotaрdi.
- Ham joniga, ham moliga qasd qilgan ekan, bachchag'aр!- dedi biр mурid. Boshqalaр ham, boshlaрini tebрatib, bу fikрga qo'shildilaр. So'fidan daрak yo'q edi.