§. Qutblanish tekisligining magnit maydoni taʼsirita aylanishi

(171.2)

(171.3)
tr = mrfr.
so = ub'm = o)₀.
Maydonning taʼsiri natijasida radius bo‘ylab yo‘nalgan qo‘- shimcha kuch paydo bo‘ladi, yaʼni markazga intilma kuch o‘zgaradi va demak, aylanish'chastotalari o‘zgaradi:chap doirada br— ev_pH = 1
^yo £ > (171 4L
o‘ng doirada br + ev_dH = mA. I \ * /
o *
v_g = a_gr, v_d — (i)_ar bo‘lgani uchun (171.4) tenglamalar
ma>² + ye
2 «AP ^(17L5>
m^d — yeы_aN — b — O
ko‘rinishga keladi, bundan
1 e 1 / ^d I ¹ ]
^2t ; (i7i.6>
j _e 1/1 + 111!
~ ~2 'tn ~ \ ^m 4 m²’
/t — (do bo‘lgani uchun (bu yerda g>₀ — magnit maydoni bo‘lmagan holdagi chastota),
1 G^n Gyochr
1^/t+T^ ^{= I}»]/¹ + T^-
1/4 (ye²1t²)('Н²/'(y²) had birga nisbatan juda kichik. Haqiqatan dam_g datto eng yengil zaryadlar (elektron, ye't = 1,76-10⁷ SGSM = = 1,759-10¹¹ Kl-kg^-1) va million ersted tartibidagi g‘oyat katta maydonlar uchun ko‘zga ko‘rinadigan (oe_o~3-10¹⁵) nurda 1/4 (ye²/t²)(L²/so²) j 10^-B bo‘ladi. Bu miqdorni eʼtiborga olmasdan va (o chastota musbat bo‘lishi kerakligini esda tutib, quyidagilarni topamiz:
®„ = ®₀-¹/₂-YA, (o_d = (o_o + V₂ N. (171.7>
⁴ t ■ t
Shunday qilib, nazariya bo‘linish miqdori
Deo = so — ®₀ = 2l D V = ± ^x/₂ —/7 (171.8)
/p
ifodaga teng degan, yaʼni magnit maydonining N kuchlanganligiga proporsional degan xulosaga olib keladi; tajribada ham xuddi shunday bo‘ladi. Spektral chiziqlarning tashqi magnit maydonida bo‘linishi o‘lchangan eng katta magnit maydonlari P. L. Kapitsa (1-938 y.) tajribalarida hssil qilingan. Hatto 320000 E ga yaqin maydonlarda dam N bilan Av bir-biriga proporsional bo‘lishini Kapitsa an iqlagan.
Yuqorida topilgan Д® = ± ¹/₂ (elm) N munosabat Di va N ning o‘lchab topilgan qiymatlariga asoslanib turib, Zyeman effekta tu- fayli harakat qilayotgan zaryadlar uchun e tn nisbatni topishga imkon beradi:
ye/t = 1,765-10⁷ SGSM, 1914 ?.ilgi o‘lchgsh natijasi;
ye/xp = 1,761-10’ SGSM, 1929 yilgi o‘lchash natijasi.

3 1.4- раем. Кадмийнинг 1 = 613,87нм ли синглет
ч изи ри га оид Зееманнинг оддий эффекта.
Hisoblab topilgan bu miqdorni ye't ning katod nurlarini elektr va magnit maydonlarida og‘- dirishga bag‘ishlangan tajribalardan topilgan siymatiga (1,769-10⁷) solishtirishda atomning optik xossalarini belgilovchi zaryadli zarrasi elektron ekanligiga shubha qolmaydi¹. BiroqeTp ning ikki metod buyicha^o‘lchashda topilgan qiymatlari o‘rtasi- dagi farq bu metodlarning birida biror muhim kamchiliklar bormi, degan shubhaga olib keldi. ye't nisbatni katod nurlarining og‘dmrilish bo‘yicha aniklash metodikasining oxirgi yillarda yaxshila- nishi natijasida bu nisbatning qiymati spektral maʼlumotlarga juda to‘g‘ri keladigan bo‘lib qoldi.
Nazariya ham, tajriba ham odatdagi sharoitlar- da Zyeman hodisasini kuzatish uchun ajrata olish
kuchi katta bo‘lgan spektral apparatlar yerak ekanligini ko‘rsa- tadi. Masalan X = 300,0 nm bo‘lganda 10 000 E maydonda bo‘li- nish miqdori atigi 0,003 nm ga yetadi. Kapitsa ishlatgan magnit maydonlarida bo‘linish miqdori 0,15 nm ga yetib, prizmali spektrograf yordamida kuzatish mumkin bo‘lgan. 31.4-rasmda kadmiyning l == 643,87 nm chizig‘ida Zyeman hodisasining fotosurati ko‘rsa- tilgan (normal triplet; rasmning yuqorigi qismida l- komponenta, pastki qismida o-komponentalar tasvirlangan).
I zo$. Magnit maydonining elektron harakatiga ko‘rsatadi- gan taʼsirini to‘laroq tadqiq qilish elektronning burchak tezligi o‘zgarganda uning orbitasining g radiusi o‘zgarmasligini² ko‘r- satadi. Orbitaning radiusi o‘zgarmagani uchun burchak tezlik ± Deo miqdorda o‘zgarganda chiziqli tezlik Du — ± gDso miq- dorda o‘zgaradi, demak, elektronning kinetik energiyasi o‘zgaradi. Bunda energiya qanday kuchlarning bajargan ishi hisobiga o‘zga- radi, degan savol tug‘iladi. (Lorents kuchi tezlik yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lib, ish bajarmaydi.)
Masala elektromagnitik induksiya hodiyealariga keltiriladi. Magnit maydoni bo‘lmagan vaqtda elektronning orbitadagi tezligi v₀ bo‘lsin. Magnit maydoni berilganda maydonning kuchlanganligi noldan N ga qadar o‘zgarguncha o‘tgan vaqt ichida induksiya elektr yurituvchi kuchi, yaʼni uyurmali elektr maydoni taʼsir qiladi; bu maydonning chiziqlari o‘zgarayotgan magnit oqimining yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan tekislikda yotadi. Bu uyurmali maydon elektronga taʼsir qiladi va o‘zi уюрмали' bo‘lgani sababli elektron yopiq yo‘lda harakat qilganda ham biror ish bajarib, elektronning orbitadagi harakatining kinetik energiyasini o‘zgartiradi. Elektrodinamikadagi bunga o‘xshagan ko‘rinma energetik para-, dokslar ham xuddi shu tariqa hal qilinishini eslatib o‘tish or- tiqlik qilmaydi. Masalan, uzgarmas magnit maydoni berilganda tebranma harakatga keladigan* magnit yoki tokly g‘altakning kine- tik energiyasi ortishi xam elektromagnitik induksiyaning nati- jasidir.
172-§. Zyemanning anomal (murakkab) effekta
Keyingi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, spektral chiziq bo‘lini- shining (ajralishining) kkorida tavsif etilgan turi, yaʼni ikkita o- komponenta va bitta l- komponentadan ibsrat triplet hosil bo‘- lishi juda kamdan-kam yuz berar ekan. Bo‘linishning bu turi amalda bitta tayinli monoxrsmatik to‘lkindan iborat bo‘lgan va singlet chiziqlar deb ataladigan oddiy spektral chizik.larni xarak- terlaydi. Bu bo‘linish nor'mal bu/inish deb ataladi. Spektral chi- ziqlarning aksariyati murakkab bo‘ladi, ular mumtipletlar bo‘- lib, bir-biriga zich joylashgan ikki yoki bir necha chiziqdan iborat bo‘ladi. Oddiy multiplet — dublet, masalan, natriyning sariq
chizig‘i bo‘lib, u to‘lqin uzunliklari deyarli 6 A ga'farq qiladigan o o



3 1.5- раем/ Нат­рийнинг дубле- тига оид Зее­маннинг мурак­каб эффекти.

3 1.6- раем. Хромнинг септетига оид Зееман­нинг мурак­каб эффекти.