“ пул ва банклар

3.6. Фридманнинг пулнинг замонавий миқдорий назарияси 
ккинчи жаҳон урушидан сўнг Кейнснинг назарияси ривожланиш 
давомийлигига эга бўлди, унинг тарафдорлари бир қатор аниқроқ 
моделларни ишлаб чиқишди, юқорида кўриб ўтган 3 та пулни сақлаш мотиви 
бўйича. Фоиз ставканинг ҳал қилувчи ролидан келиб чиқиб монетар 
назарияда, изланувчилар асосий этиборини пулга бўлган талабнинг айнан 
мана шу кўрсаткичини аниқроқ ўрганишга қаратишди. 
Пулга бўлган трансакцион талаб
41
. 
Уильям Баумол ва Джеймс Тобин ўзларининг моделларини 
ривожлантириб, улар гипотезияли одамни кўриб чиқишарди, қайсики 
берилган муддат ичида бир марта пул олади ва уни шу давр мобайнида аста 
- секинлик билан сарфлайди. Бу моделларда пулларнинг даромади нолга тенг, 
ва одамлар пулни фақат трансакция ишларини бажариш учун сақлашади. 
Янада изчиллик билан кўриб чиқиш учун фараз қилайлик қандайдир бир 
Грант Смит ой бошида 1000 долар олади ва ой давомида кейинги битимлар 
учун аста секинлик билан сарфлайди. Агар Грант барча даромадини пул 
шаклида сақлаётган бўлса унда унинг пул қолдиғи графиги арра сифат 
кўринишга эга, 22.2а расмда тасвирланган каби. Ой бошида у 1000 долларга 
эга ой охирида ҳеч нимага эга эмас чунки барча пулларни трансакция 
давомида сарфлаб юборган. Ой давомида у ўртачада 500 долларга эга 
бўлган. 
40
The economics of money, banking and financial markets / Frederick S. Mishkin, European 
edition, 2013. Page 452 
41
The economics of money, banking and financial markets / Frederick S. Mishkin, European 
edition, 2013. Page 452
И 

---

Кейинг ой бошланишида эса Грант яна 1000 доллар олди қайсиларни у 
нақд пул сифатида ушлаб турди ва бу жараён ҳар ой такрорланади. Йил 
давомидаги ўртача пул қолдиғи 500 доллар. Чунки унинг номинал йиллик 
даромади 12000 долларни ташкил этади ва пул қолдиғи -500 доллар унда пул 
айланиш тезлиги ( в=ПЙ/М) 12000 долллар/500доллар=24 
Фарза қилайлик банк ишини ва пул назариясини ўрганган ҳолатда 
Грант тушундики даромаднинг ҳаммасини эмас балки маълум қисмини 
сақласа афзаллароқ бўлади. Январь ойида у даромадининг ярим қисмини нақд 
пул сифатида сақлашга қарор қилди ва иккинчисини даромад келтирадиган 
қимматли қоғозлар масалан облигацияларга сарфлашни қарор қилди.
Эндиликда ҳар ой бошида Грант 500 долларга эга нақд кўринишда ва 
қолган 500 долларга ғазначилик облигацияларини сотиб олади. 22.26 чизмада 
кўрсатилганидек ой бошида унинг қўлида 500$ нақд пул бор ва ой ўртасига 
келиб бу жамлаган сумма нолга айланади. Облигацияларни битим 
тузаётганда бевосита ишлатиб бўлмайди, Шунинг учун Грант уларни 
сотиши керак ва олган нақд пулни ой охиригача бўлган битим тузишда 
ишлатиши керак. Шунинг учун Грантнинг қўлидаги нақд пул ойнинг 
ўртасида 500$гача ўсади, ва ой охирида яна нолни ташкил этарди. Келгуси 
ойда Грант ўхшаш йўлда иш олиб боради. Охир оқибатда ўртача нақд пул 
қўлидаги 500 ва нол долларлар орасида бўлади, 250 доллар икки баробар 
камроқ биринчи ҳолатга қараганда. Шу билан бирга пул айланиш тезлиги 
икки баробар ўсади 12000/250=48 
Янги страегияни қўллаб Грант нима ютди? Янги страегияни қўллаб, у 
облигациялар бўйича 500$ да ярим ой учун фоиз олди. У ойлик фоиз ставкаси 
бўйича ой учун 1 %ли қўшимча 2.5 доллар олди.(1/2х500$.х0.01) 
Ёмон эмас тўғрими? Агар у ой бошида 333.33$ доллар нақд пул 
қолдирганда, у облигацияга 666.7 $ қўйиши мумкин эди. 10 кундан сўнг у 
облигацияларни 333.33 $ га сотар эди ва 333.33 $ облигация кўринишида яна 
10 кунга қолар эди. 20 кундан сўнг ой бошидан у жорий битмда олган нақд 
пул эвазига қолан облигацияларни сотар эди. Бу ҳолатда Грант ойига 
қўшимча 3.33$ оларди.(1/3х666.7$.х0.01+1/3х333.33$.х0.01). Бу облигацияга 
ярим даромадни қўшишдан кўра яхшироқ. Ўртача нақд пул қолдиғи 
333.33$/2=166.67$ни ташкил этарди. Малумки қанчалик нақд пул қолдиғи 
камроқ бўлса облигациялар бўйича тўлов шунчалик каттароқ бўлади. 
Облигацияларни сотиб олиб Грант 2 турдаги трансакцион жараённи 
олиб боряпти. Биринчидан брокерларга комиссион мукофотларни тўлаяпти 
облигацияларни сотиш ва сотиб олишади. Грант қанчалик кам миқдорда 
нақд пул қолдирса ва тез облигация сотса шунчалик кўпроқ у комиссион пул 
тўлайди. Иккинчидан, пул олиш учун унга кўпроқ вақт сарфлашга тўғри 
келади ва вақт - бу пул, банкларга саёҳат уюштириш учун трансакцион 
ушланишлар ортади . 
Грант танлов олдида қуйидагилар турибди. Камроқ нақд пул қолдириб у 
кўп фоизларга эга бўлиши мумкин облигациялар бўйича аммо бунда уни 
кўпроқ муддатли транаскион ушланишлар кутади. Юқори фоизли ставкада 
облигациядан келадиган даромадлар трансакцион ушланишлардан ошади ва 
Грант камроқ нақд пул ушлаб кўпроқ облигациялар ушлайди. Аксинча агар 
фоиз ставкаси паст бўлса, трансакцион ушланишлар фоизли тўловлардан 
юқорироқ бўлиши мумкин, ва Грантга кўпроқ нақд пулларни ушлаш 
облигацияларни камроқ ушлашдан афзал бўлади. 

---

Баумол-Тобин моделидан қуйидаги хулосага келиш мумкин: фоиз 
ставканинг ортиши билан трансакцион мотив бўйича қолдиқ камаяди ва 
аяланиш тезлиги оритиб боради. Бошқа сўзларда изоҳлаганда пулга 
талабнинг трансакцион таркиби фоиз стабкага тескари боғлиқликда. 
Баумол-Тобин моделининг асосий ғояси пулларни сақлаш фоиз 
даражасига кўра альтернатив ушланишларга олиб келади қайсики бошқа 
активлардан олиш мумкин. Шу билан бирга нақд пулларни сақлаш 
трансакцион 
ушланишларни 
олдини 
олади. 
Фоиз 
ставкасининг 
катталашиши билан альтернатив пулларни сақлашининг ушланиши ортади, 
ва одамлар нақд пуллар қолдиғини битимларни олиб бориш учун 
камайтиради. Оддий моделлардан фоойдаланган ҳолда Баумол ва Тобин 
муҳим қонуниятни аниқлайди: пулга бўлган трансакцион талаб спекулятив 
каби фоиз ставкага боғлиқ. Аналитик ёндашиш Баумол-Тобиннинг 
иқтисодий моделлаштиришнинг афзаллигини кўрсатяпти.
42