― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

 Pul  va  inflyatsiya.  Pul  va  inflyatsiyaning  mohiyatini  tushunish  uchun 

Frederik  S.  Mishkin  ―Pul,  bank  ishi  va  moliyaviy  bozorlarning  iqtisodiy 

nazariyasi‖  kitobida  shunday  misol  keltiradi,  ya‘ni,  o‘ttiz  yil  oldin  siz  kechagina 

o‘n  dollar to‘lagan, kino  chiptangiz  bir  yoki ikki dollardan ortiq  turmas  edi.  O‘n 

dollar  esa  kinoga  chipta  olish  bilan  birga,  yana  nafaqat  popkorn  xarid  qilishga 

balki, tushlik qilishga ham etar edi.  

Iqtisodiyotda  tovar  va  xizmatlarning  o‘rtacha  narxi,  sodda  qilib  aytganda, 

narxlarning  umumiy  darajasi  deyiladi.  1950  yildan  2011  yilga  qadar  AQSh 

iqtisodiyotidagi  narxlar  darajasi  qariyib  olti  barobar  o‘sgan.  Inflyatsiya  narxlar 

umumiy  darajasining  tinimsiz  o‘sishi  bo‘lib,  har  bir  xaridorga,  ishlab 

chiqaruvchiga  va  xukumatga  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Iqtisodiy  strategiyani  ishlab 

chiquvchilar  va  iqtisodchilar  inflyatsiyani  jilovlashga  xarakat  qiladilar,  shuning 

uchun  ushbu  maqsadga  erishish  yo‘lida  narxlar  darajasini  tebranishini  aniqlovchi 

omillarini bilish zarur.  

 Inflyatsiyani  nima  bilan  tushuntirish  mumkin?  Ushbu  savolga  mumkin 

bo‘lgan  javoblardan  birini  4-rasmdagi  grafikda  (BU  YO‘Q)  aks  ettirilgan  pul 

massasi va narxlar darajasining sinxron o‘sishida ko‘rishimiz mumkin. Inflyatsiya 

deb  nomlanuvchi  iqtisodiyotda  narxlar  darajasining  doimiy  o‘sishida  o‘zini 

namoyon qiluvchi asosiy omil - pul massasining doimiy o‘sishini ko‘rsatadi.  

---

 Inflyatsiya  bilan  pul  massasining  yaqindan  aloqasining  keyingi  isboti  5-

rasmda  ifodalangan  garfik  hisoblanadi.  Bir  nechta  mamlakatlarda,  o‘rtacha 

inflyatsiya  darajasi  (odatda  har  bir  yilda  foizli  o‘zgarishda  o‘lchanadigan  narxlar 

darajasining  o‘zgarish  surati)  ni  aks  ettirib,  har  bir  nuqtani  koordinatlari  aniq  bir 

mamlakatni aks ettirib, 2000-2010 yillar oralig‘ida pul massasining o‘rtacha o‘sishi 

va  ushbu  davrda  inflyatsiyaning  o‘rtacha  sura‘tini  ifodalaydi.  Ko‘rganingizdek, 

keltirilgan ma‘lumotlar inflyatsiya bilan pul massasining o‘sishi o‘rtasidagi to‘g‘ri 

bog‘liqlikning  mavjudligini  ifodalaydi.  Inflyatsiya  darajasi  eng  katta  bo‘lgan 

mamlakatlarda o‘z navbatida pul massasining o‘sish darajasi ham yuqoridir. Misol 

uchun,  Turkiya,  Ukraina  va  Zambiya  kabi  davlatlar  ushbu  davrda  inflyatsiya 

darajasining  yuqoriligi  bilan  ajralib  turadi.  Ushbu  davlatlarda  pul  massasining 

o‘sishi ham  yuqoriligi kuzatilgan. Aksincha, Shvetsiya va AQShda ushbu davrda 

inflyatsiyaning  sura‘ti  juda  past  bo‘lgan  (pul  massasining  o‘sishi  singari).  Ushbu 

faktlar  Nobel  mukofoti  sovrindari  Milton  Fridmenning  taniqli  xulosasiga  asos 

bo‘lgan:  ―  Inflyatsiya-  bu  hamisha  va  har  erda  monetar  hodisadir‖.  Aynan  shu 

mavzularda  pul  massasi  miqdori  va  monetar  siyosatning  inflyatsiya  sura‘tlariga 

ta‘sirini ko‘rib chiqamiz.  

Pul va foiz stavkalari 

Boshqa  omillar  bilan  bir  qatorda,  pullar  ishlab  chiqaruvchilar  va 

iste‘molchilarning  doimiy  diqqat  e‘tiborida  bo‘lgan  foiz  stavkalarining 

tebranishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. 6-rasmdagi grafikda AQShning uzoq muddatli 

g‘aznachilik  obligatsiyalari  bo‘yicha  foiz  stavkasi  bilan  pul  massasidagi  o‘sish 

tenglashtirilganligi  ko‘rsatilgan.  1960  va  1970  yillarda  uzoq  muddatli 

obligatsiyalar bo‘yicha foiz stavkasi pul massasi bilan birgalikda o‘sib bordi. Lekin 

1980  yildan  boshlab  foiz  stavkasining  o‘sishi  bilan  pul  massasining  o‘sishi 

o‘rtasida  o‘zaro  aloqadorlik  yo‘qola  bordi.  Biz  foizlarga  oid  mavzularda  foiz 

stavkalarning  xarakterini  tadqiq  qilganimizda  pul  va  foiz  stavkalar  o‘rtasidagi 

bog‘liqlikni ham tahlil qilamiz.  

 Monetar siyosatni amalga oshirish 

 Pullar mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlovchi ko‘pgina iqtisodiy 

o‘zgarishlarga  ta‘sir  ko‘rsatganligi  sababli,  monetar  siyosat  ya‘ni,  pullar  va  foiz 

stavkalarini boshqarish – butun dunyoda iqtisodiy strategiyani ishlab chiquvchilar 

va siyosatchilarning diqqat e‘tiboridagi ob‘ektlardan biri hisoblanadi. Mamlakatda 

monetar siyosatni amalga oshirishga Markaziy bank javobgar (AQShda bu Federal 

Zaxira  Tizimi  (FZT))  hisoblanadi.  Shu  bois,  mazkur  fanda  AQSh  va  boshqa 

davlatlarda amalga oshirilayotgan monetar  siyosatning o‘ziga xos xususiyatlari va 

iqtisodiyotda pullarning miqdorini boshqarishda Markaziy banklarning rolini tahlil 

qilishga ham ba‘zi mavzular bag‘ishlangan.