“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Савдо бойлиги тўғрисида...
» китобида 
(1803 й.) саноат тўнтарилишининг ижтимоий-иқтисодий мазмуни ва имкониятларини 
юксак баҳолади. С.Сисмонди Англияга иккинчи марта бориб келганидан кейин энди 
капитализмни, шунингдек классик мактабни қаттиқ танқид қила бошлади. 
«Сиѐсий иқтисоднинг янги ибтидолари ѐки бойликнинг аҳоли нуфусига 
муносабатлари» (1819 й.) китоби унинг шуҳратини янада оширди. С.Сисмонди одамлар 

---

91 
бахт ва тенгликни таъминлаш учун бирлашдилар, деган фикрга асосланади. У майда 
ишлаб чиқаришни кўкларга кўтариб мақтайди, меҳнаткашларнинг манфаатларини ҳимоя 
қилишга интилади, ҳаммага ҳамдардлик билдиради, фабрикага оид қонунларни 
табриклайди, болалар меҳнатининг эксплуатация қилинишини қоралайди. Капитализмни 
ижтимоий адолатдан маҳрум бўлган жамият деб маълум қилади. С.Сисмонди иқтисодий 
қарашларининг тизимида даромад тўғрисидаги таълимот алоҳида ўрин олишини китоб 
номининг ўзиѐқ кўрсатиб турибди. У тақсимотнинг кўпдан-кўп муаммолари тўғрисида 
фикр билдиради. Капитални, кризисларни, маҳсулотни реализация қилиш масалаларини 
тадқиқ этади, жамиятни ўзгартиришнинг майда буржуача дастури (программаси) ни 
илгари суради. 
А.Смитнинг таълимотида меҳнат қиймат ва бойликнинг бирдан-бир манбаи деб 
таҳлил қилинган эди. Зарур иш вақти тушунчаси биринчи бор жорий этилди. С.Сисмонди 
пул ички қийматга эга бўлган меҳнат маҳсулотидир ва шу сабабли қийматнинг умумий 
мезони тарзида намоѐн бўлади, деган тўғри хулосага келди. Пулнинг қадрсизланиши 
ортиқча қоғоз пуллар муомалага чиқарилиши хаддан ошиб кетишининг натижаси, деб 
талқин этилади. Аммо у пулнинг вужудга келиши жараѐнини, унинг вазифасини тадқиқ 
этмайди. С.Сисмонди истеъмол қиймат ўртасидаги зиддиятни кўра билган бўлса ҳам, 
аммо унинг моҳиятини тушунмайди. У қийматдан четга чиқишни қиймат қонунининг 
бузилиши деб ҳисоблайди. 
С.Сисмондининг таъбирича, ижтимоий фан икки қисмдан: олий сиѐсат ва сиѐсий 
иқтисоддан иборат, агар сиѐсат давлат тартибининг қандай вужудга келишини ўргатса, 
фуқароларни диѐнат ва дин рухида тарбияласа, сиѐсий иқтисод хўжаликни қандай 
бошқаришни, ижтимоий тартибни сақлашни хукуматга тавсия қилиши керак. Умуман 
сиѐсий иқтисод маънавий фан бўлиб, у одамларнинг ҳис-туйғулари, эхтиѐжлари ва 
эҳтиросларини ўрганиши керак. С.Сисмондининг фикрича, «одамларнинг моддий 
фаровонлиги, инсон табиати» сиѐсий иқтисод предмети бўлиши керак, «одамларнинг 
моддий фаровонлиги» эса давлатга боғлиқ. С.Сисмонди сиѐсий иқтисод предметини 
давлатнинг иқтисодий сиѐсати билан айни бир нарса деб билди, уни синфлардан устун 
турадиган фан деб талқин этди. Ишлаб чиқариш муносабатларини, иқтисодий 
қонунларни билиш зарурлигини инкор қилди. У инсоннинг феъл-атворини биринчи 
ўринга қўйди. 
С.Сисмонди услубиѐти (методологияси)га 1. Ижтимоий-иқтисодий жараѐнларни 
субъектив-идеалистик талқин этиш; 2. Илмий абстракция усулининг йўқлиги; 3.Тарихдан 
ташқари ѐндашув; 4. Айирбошлаш концепцияси хосдир. Майда буржуа назариѐтчиси 
бўлган С.Сисмонди иқтисодий қонунларнинг объектив ҳарактерини тан олмади. У 
капиталистик иқтисодиѐт нотекис ривожланишини ҳақли равишда кўрсатган бўлса ҳам, 
бу нарса иқтисодий қонунлар амал қилишининг ўзига хос тарзда намоѐн бўлиши 
эканлигини кўра билмади. У ўзининг раҳмдиллик билан (сентиментал) қилган танқидини 
ижтимоий фаннинг алоҳида усули даражасига кўтаришга интилди. С.Сисмонди инсонни 
унутиб, абстракцияга берилган А.Смит ва унинг тарафдорларини қаттиқ танқид қилди. У 
капитализм кўп мамлакатларда амал қила бошлаган бўлишига қарамай, капиталистик 
ривожланишдан воз кечиш мумкинлигини асосламоқчи бўлди. У истеъмол ишлаб 
чиқаришдан устун деган фикрга асосланди. Бутун истеъмолни шахсий истеъмолдан 
иборат деб билди. 
С.Сисмонди капитализмни антагонистик жамият деб билди ва шу билан классик 
иқтисодий мактабнинг намояндаларидан илгарилаб кетди. У капитализмнинг ўзига хос 
хусусиятини - бойликнинг оз сонли кишилар қўлида тўпланиши ва кўпчилик меҳнаткаш 
аҳолининг чор-ночор кун кечиришини, жамият билан хусусий соҳибкорнинг 
манфаатлари бир-бирига мос эмаслигини, қишлоқ хўжалигининг савдодан ва саноатдан 
орқада қолаѐтганини кўрсатди. С.Сисмонди буржуа бойлигининг кўпайишини бош 
вазифа деб ва иқтисодий тараққиѐт мезони деб ҳисоблашдан воз кечди, «капитализмнинг 

---

92 
зиддиятлари» масаласини биринчи бўлиб майдонга ташлади ва шундай қилиб таҳлилни 
янада давом эттириш вазифасини қўйди. 
Классик мактабга қарама-қарши ўларок майда товар ишлаб чиқарувчиларнинг 
хонавайрон бўлаѐтганини, «ортиқча» аҳоли пайдо бўлаѐтганини, машиналар ишчиларни 
сиқиб чиқараѐтганини кўрсатди, бироқ капитализм зиддиятларининг асл сабабини пайқай 
олмади. С.Сисмонди классик мактабнинг кризислар бўлиши мумкин эмас ва капитализм 
зиддиятлар нималигини билмайди деган мулоҳазаларини танқид қилди. Унинг тарихий 
хизмати мана шундан иборат. 
Шу билан бирга С.Сисмонди капитализмнинг илғор мазмунини, унинг 
феодализмдан устунлигини тушунмади. У капитализмни романтик тарзда ғайри илмий 
асосда танқид қилди, капиталистик тузумнинг имкониятларига майда буржуазия нуқтаи 
назаридан баҳо берди. У капитализмни тартибга солиш, майда ҳунармандларнинг цех 
тузуми тарзида орқага қайтиш эҳтимоли бор, деганларида ҳам майда буржуача романтизм 
намоѐн бўлди. С.Сисмонди революцияга қарши, у капитализмни ислоҳ қилиш, уни тийиб 
туриш тарафдори. 
Миллий даромад ва капитал С.Сисмондининг иқтисодий қарашлари тизимида 
етакчи муаммодир. У ўзининг «Сиѐсий иқтисоднинг янги ибтидолари» асарининг 
дастлабки уч бобини айни шу муаммога бағишлайди. А.Смитдан кейин С.Сисмонди ҳам 
даромадларнинг уч турини: фойда, рента ва иш ҳақини алоҳида ажратиб кўрсатади, 
дастлабки икки турни умумлаштириб, устама қиймат тушунчасидан фойдаланади, уларни 
ички маҳсулотдан чегирма деб ҳисоблайди. Бироқ С.Сисмонди шу тариқа қўшимча 
қиймат назариясини майдонга ташлади деб айтиш учун асос йўқ. У иш ҳақи ишчи 
маҳсулотининг жами қийматига тенг бўлиши керак деб айтиш билан бирга шу заҳотиѐқ 
капиталистнинг капитал яратиш соҳасидаги «дастлабки меҳнати» учун унга одилона 
мукофот деб, рентани эса ернинг эҳсони деб эълон қилади. А.Смитнинг иқтисодий 
тараққиѐт давомида иш ҳақи ошиши хусусидаги умидига С.Сисмондининг 
қўшилмаганлиги унинг ижобий жиҳатидир. 
Якка тартибдаги даромадлардан С.Сисмонди «бойликлардан олинган фойда» ва 
ишчи иш ҳақининг йиғиндиси бўлмиш миллий даромад муаммосига ўтади. Бу миллий 
даромад билан ялпи маҳсулотни айнан бир нарса деб билганлиги унинг асосий назарий 
хатосидир. Агар у бирламчи маҳсулотда А.Смитнинг изидан бориб уч қисмдан: хом 
материалнинг ва меҳнат қуролларининг ўрни қопланишини, иш ҳақи ва фойдани 
ажратган бўлса, йиғинди маҳсулотдан фақат сўнгги икки қисмни ажратади. Доимий қисм 
йўқ бўлиб кетади. 
Капитал деганда С.Сисмонди ишлаб чиқариш запасларини (ишлаб чиқариш 
воситаларини) тушунади. У капитал жамғарилишини тежамкорлик билан боғлайди. 
С.Сисмонди асосий машиналар, иш қуроллари ва айланмалар, уруғлик, хом ашѐ, иш ҳақи 
капиталини бир-биридан ажратиб, А.Смитнинг ҳамма хато ва ютуқларини такрорлайди. 
У капитални доимий ва ўзгарувчи капиталга ажрата билмади. Охир-оқибатда С.Сисмонди 
капиталнинг миллий даромаддан фарқини изоҳлай олмади ва бунинг устига А.Смитнинг 
шу иккиси ўртасидаги тафовутни назарий жиҳатдан исботлаш йўлидаги интилишларини 
писанд қилмай, орқага қадам ташлади. 
С.Сисмонди капиталистик аҳоли нуфуси жараѐнини таҳлил этишга ҳаракат қилди. 
У иқтисод фанида биринчилардан бўлиб фойдани кўпайтириш манфаатлари йўлида 
машиналарни жорий этиш ишсизлар вужудга келишига олиб боради, ишсизларнинг 
мавжудлиги эса ишлаб турганларнинг аҳволини ѐмонлаштиради деган фактни тан олди. 
Аммо С.Сисмонди ортиқча аҳолини капиталистик фабрика механизмининг зарур 
таркибий қисми деб билмади. С.Сисмонди капиталистик фабрика чор-ночор ишчини 
келажакка бокуанда «