ё
Farg’ona - 2017
Barcha ta’lim yo’nalishlarida ta’lim
oluvchi talabalar uchun
“Hayot faoliyati xavfsizligi” kafedrasi
“
Favqulotda vaziyatlarda fuqaro
muxofazasi
” fani bo’yicha
3
Mazkur uslubiy ko’rsatma barcha ta’lim yo’nalishi uchun “ Hayot
faoliyati xavfsizligi (Favqulotda vaziyatlarda fuqaro muxofazasi) ” fani bo’yicha
tuzilgan. uslubiy ko’rsatmada talabalar ushbu fan bo’yicha oladiga n
barcha ma’lumotlar keltirilgan.
Tuzuvchilar: assistent:
M.Dadaqo’ziyev
assistent:
I.Hoshimov
Uslubiy ko’rsatma “HFX” kafedrasining yig’ilish bayonida ko’rib chiqilgan va
chop etishga tavsiya etilgan.
Bayon №____ «____»_____ 201__ yil.
«Kimyo-texnologiya» fakulteti komissiyasi tomonidan ko’rib chiqilgan.
Bayon №___ «___»______201__ yil.
Taqrizchi: HFX kafedrasi mudiri:
H. Polvonov
4
1- Mavzu: Favqulotda vaziyatlarning tasnifi, tavsifi va ularning hususiyatlari.
REJA:
1.
Favqulodda vaziyatlar tushunchasi hamda ularning o`ziga hos
hususiyatlari, favqulodda vaziyatlarning turlari va ularga qisqacha ta`rif.
2.
Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari.
3.
Turli vazirlik va idoralarning fuqaro muhofazasi bo’yicha vakolatlari
Favqulodda vaziyat (FV) — ma`lum hududda yo’z bergan falokat, halokat
va boshqa turdagi ofatlar natijasida kishilarning o’limiga, salomatligiga, tevarak
atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli modtsiy zarar yetkazuvchi, odamlarning turmush
sharoitini bo’zilishiga olib keladigan holatdir.
Favqulodda vaziyatning tavsifi
Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta ko`rsatkich bo`yicha aniqlaniladi:
1.
Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ning ta’rifi);
2.
FVning mohiyati;
3.
FVning sabablari;
4.
FVning shikastlovchi omillari;
5.
FVning qaltislikni oshiruvchi omillari;
6.
FVning oldindin bilish mumkinligi (monitoring, bashorat,YU
ogohlantirish, yumshatish);
7.
FVni bartaraf qilish;
8.
Moddiy zararni aniqlash;
FV
oqibatining
asosiy
turlari:
o`lim,
odamlarning
kasallanishi,
inshoatlarning bo’zilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial
zaharlanishlar.
Favqulodda vaziyatlar tavsifiga ko’ra (sababi va kelib chiqish manbaiga
ko’ra):
1. Tabiiy tusdagi FV;
2. Texnogen tusdagi FV;
3. Ekologik tusdagi Fvlar;
4. Ijtimoiy-siyosiy tavsifdagi FV;
5. Harbiy tavsifdagi FVlarga bo’linadi.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 hil turdagi xavfli hodisalar
kiradi:
1) geologik xavfli hodisalar: zilzilalar, ykuchishlari, tog upirilishlari va
boshqa xavfli geologik hodisalar;
2) gidrometeorologik xavfli hodisalar: suv toshki nlari, sellar, kor kuchkilari,
kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli gidrometerologik hodisalar;
3) Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: alohida
xavfli infektsiyalar (ulat, vabo, sargayma, isitma), yukumli kasalliklar,
rikketsiyalarepidemik toshmali terlama, Bril kasalligi, zoonoz infektsiyalar —
Sibir yarasi, kuturish, virusli infektsiyalar — SPID;
Epidemiya — odamlarning guruh bo’lib yukumli kasallanishi, ularning
zaharlanishi (zaharli modda bilan hamda oziqovqatdan ommaviy zaharlanish);
epizootiya — hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bulishi; epifitotiya
esa usimliklarning ommaviy nobud bulishidir.
5
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar. ekologik tusdagi FVlar asosan 3
hil buladi:
1. Quruklik (tuprok, yosti)ning holati o’zgarishi bilan boglik vaziyatlar:
halokatli kuchkilar — foydali kazilmalarni kazish chogida yostiga ishlov berilishi
va insonning boshqa faoliyati natijasida yyo’zasining upirilishi, siljishi;
Tuproq va ysanoati tufayli kelib chikadigan toksikantlar bilan ifloslanishi,
ogir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek, kishlok hujaligi ishlab chiqarishida
odamlarning sogligi uchun xavf soluvchi kontsentratsiyalarda qo’llaniladigan
pestitsidlar va boshqa zaharli himikatlar mavjudligi.
2. Atmosfera (havo muhiti) tarkibi va hossalari o’zgarishi bilan boglik
bo’lgan vaziyatlar:
Havo muhitining quyidagi ingridientlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi:
— oltingugurtli oksid, azotli oksid, uglerodli oksid, dioksid, kurum, chang
va odamlar sogligiga xavf soluvchi kontsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshqa
zararli moddalar;
— keng kulamda kislotali hududlar hosil bulishi va kup miktsorda kislota
chikindilari yogilishi;
— radiatsiyaning yuqori darajasi.
3. Gidrosfera holatining o’zgarishi bilan boglik vaziyatlar:
Yo’zasi va osti suvlarining sanoat va kishlokhujaligi ishlab chiqarishi
okavalari;
Neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi
mumkin bo’lgan, tarkibida ogir metallar, har hil zaharli himikatlar mavjud
chikindilar va boshqa zararli moddalar bilan eksteremal yuqori darajada
ifloslanishi;
Binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uyjoylarning emirilishiga olib
kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan sizot suvlar miktsorining ortishi;
Suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi
okibatida ichimlik suvining keskin etishmasligi.
Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarga 7 xil turdagi vaziyatlar
kiradi:
1) Transportlardagi avariyalar va halokatlar — ekipaj a`zolari va
yulovchilarning o’limiga, havo kemalarining tulik parchalanishiga yoki kattik
shikastlanishiga hamda kidiruv va avariyakiliruv ishlarini talab kiladigan avia
halokatlar;
YOnginga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibining bo’zilishiga sabab
bo’lgan va temir yul hodimlarining halokat hududidagi temir yul platformalarida,
vokzal binolarida va shahar imoratlarila bo’lgan odamlar o’limiga, shuningdek,
tashilangan kuchli ta`sir kursatuvchi zaharli modtsa (KTZM)lar bilan halokat
joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temir yul transportdagi halokat
va falokatlar;
2) Kimyoviy xavfli ob`ektlardagi avariyalar:
Tevarak atrof tabiiy muhitga ta`sir kiluvchi zaharli moddalarning (avariya
holatida) odamlar, hayvonlar va usimliklarning kuplab shikastlanishiga olib kelishi
mumkin bo’lgan yoki olib kelgan taktsirda, yul kuyiladigan chegaraviy
6
kontsentratsiyalardan ancha ortiq mikdorda sanitariya — himoya hududidan chetga
chiqishiga sabab buladigan kimyoviy xavfli ob`ektlardagi avariyalar, yongin va
portlashlar.
3) Yong’in portlash xavfi mavjud bo’lgan ob`ektlardagi avariyalar:
Texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yongin
uchun xavfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki saklanadigan
ob`ektlardagi odamlarning mehaniq va termik shikastlanishlariga, zaharlanishlariga
va o’limiga, asosiy ishlab chiqarish zahiralarining nobud bulishiga, favqulodda
vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish maromining va odamlar hayot faoliyatining
bo’zilishiga olib keladigan yonginlar va portlashlar.
4) Energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar: Sanoat va
kishlokhujaligi
mahsulotlari
iste`molchilarining
avariya
tufayli
energiya
ta`minotisiz kolishiga hamda aholi hayot faoliyatining bo’zilishiga olib keladigan
GES, GRES, IESlardagi, tuman issiklik markazlaridagi elektr tarmoqlartsdagi
bugkozon qurilmalaridagi, kopressor, gaz taksimlash shahobchalaridagi va boshqa
energiya ta`minoti ob`ektlaridagi avariyalar, yonginlar, aholi hayotfaoliyatining
bo’zilishiga va salomatligiga xavf tugilishiga olib keladigan gaz kuvurlartsdagi,
suv chiqarish inshootlaridagi, suv kuvurlaridagi, kanalizatsiya va boshqa
kommunal ob`ektlardagi avariyalar;
5) Bino va inshootlarning birdan kulab tushishi bilan boglik avariyalar:
Odamlar o’limi bilan boglik bo’lgan va zudlik bilan avariyaqutqaruv
o’tkazilishini hamda zarar kurganlarga shoshshshnch tibbiy yordam kursatilishini
talab kiladigan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy
yunalishdagi ob`ektlar, shuningdek, uyjoy sektori binolari konstruktsiyalarining
tusatdan bo’zilishi, yonginlar, gaz portlashi va boshqa hodisalar.
6) Radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli
moddalardan foydalanshi yoki ularni saklash bilan boglik avariyalar:
Sanitariya himoya hududi tashkariga chikarib tashlanishi natijasida paydo
buladigan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yul kuyiladigan kup
mikdorda nurlanishini keltirib chikaradigan Texnologik jarayonda radioaktiv
moddalardan foydalanadigan ob`ektlardagi avariyalar; radioaktiv materiallarni
tashish vakgidagi avariyalar; radioizotop buyumlarning yukotilishi; biologik
vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saklash va tashishni
amalga oshiruvchi ilmiytadkikot va boshqa muassasalarda biologik vositalarning
atrof-muhitga chikib ketishi yoki yukotilishi bilan boglik vaziyatlar.
7) Gidrotexnik inshootlardagi halokatlar va avariyalar: Suv omborlarida,
daryo va kanallardagi bo’zilishlar, baland toglardagi yullardan suv urib ketishi
natijasida vujudga keladigan hamda suv bosgan hududlarda odamlar o’limiga,
sanoat va kishlok hujaligi ob`ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining bo’zilishiga
olib keladigan va shoshilinch kuchirish tadbirlarini talab kiladigan halokatli suv
bosishlari.
7
2. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari, FM tashkilotining tarkibiy
tuzilishi
Fuqaro muhofazasining vazifasi quydagilardan iborat:
1. Aholi va ob’ektlarni harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu
harakatlar oqibatida yo’zaga keladigan xavflardan himoyalash harakatlari va
usullariga tayorlash.
2. Boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish, rivojlantirish
va doimiy shay holatda saqlab turish.
3. Halq ho`jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash yo’zasidan
tadbirlar kompleksini o`tkazish.
4. Aholini, moddiy va madaniy boyliklarini xavfsiz joylarga evakuatsiya
qilish.
5. Fuqoro muhofazasi harbiy tizimlari shayligini ta’minlash.
6. Aholini umumiy va shaxsiy saqlovchi vositalari bilan ta’minlash tadbirlari
o`tkazish.
7. Aholini harbiy davrdagi hayot faoliyatini ta’minlash.
8. Radiatsiyaviy, kimyoviy biologik vaziyat ustidan ko’zatish va
laboratoriya nazorati olib borish.
9. qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish.
10. harbiy davrlarda ham zarar ko`rgan hududlarda jamoat tartibini yo`lga
qo`yish va saqlab turish.
11. Aholini va hududlarni muhofaza qilish yo’zasidan boshqa tadbirlarni
amalga oshirish.
3. Turli vazirlik va idoralarning fuqaro muhofazasi bo’yicha vakolatlari
O`zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi vakolatlari
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar
davlat rezervlari yaratilishini ta`minlaydi hamda ulardan foydalanish tartibini
belgilaydi;
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etashga oid kuchlar
va vositalarni moliya hamda resurs jihatidan ta`minlashni, ularni maxsus texnika
va boshqa moddiy-texnika vositalari bilan jihozlashni amalga oshiradi;
favqulodda vaziyatlar tasnifini tasdiklaydi hamda ularni bartaraf etishda ijro
hrkimiyati organlari ishtiroki darajasini belgilaydi;
vazirliklar, idoralar, ijro hokimiyati mahalliy organlarining aholini va
hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi faoliyati ustidan
nazoratni amalga oshiradi;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarini amalga oshiradi.
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bo’yicha maxsus vakolatli
davlat boshqaruv organi
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish, bo’yicha maxsus vakolatli davlat
boshqaruv organi O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligidir.
O`zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi:
8
favqulodda vaziyatlarning oldini olish, bunday vaziyatlarda aholi hayoti va
sogligini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofaza qilish, shuningdek fav-
kulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etish va zararni kamaytirish yo’zasidan
choralar ishlab chikadi hamda amalga oshiradi;
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida
maxsus dasturlar ishlab chiqilishi va ilmiy tadkikotlar amalga oshirilishini tashkil
etadi;
o’z vakolati doirasida vazirlik va idoralar, korxona, muassasa va tashkilotlar,
mansabdor shahslar va fuqarolar uchun bajarilishi majburiy bo’lgan karorlar kabul
kiladi;
Mahalliy davlat hokimiyati organlarining favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish sohasidagi vakolatlari
Mahalliy davlat hokimiyati organlari favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilish sohasida:
favqulodda vaziyatlar chogida aholini va hududlarni muhofaza qilish
bo’yicha harakatlar rejasini ishlab chikadilar;
aholining va hududlarning muhofazalanishiga oid ahborotlar belgilangan
tartibda tuplanishi va almashinilishini, shuningdek favqulodda vaziyatlar tahdidi
borligi yoki ro’y berganligi to’g’risidagi ahrli o’z vaqtida vokif va xabardor
etilishini amalga oshiradilar;
moddiy va moliyaviy resurslar rezervlarini yaratadilar, favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish tadbirlarini, moliyalashni amalga
oshiradilar;
idoraviy mansubligidan kat’i nazar, korxona, muassasa va tashkilotlarning
favqulodda
vaziyatlarda
barqaror
ishlash
imkoniyatini
oshirishga
yordamlashadilar;
Qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradilar.
Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning favqulodda vaziyatlardan
muhofaza qilish sohasidagi majburiyatlari
Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilish sohasida:
hodimlar hamda ishlab chiqarish va ijtimoiy ob`ektlarni favqulodda
vaziyatlardan muhofaza qilish bo’yicha zarur choralarni rejalashtirishlari,
moliyalashlari va amalga oshirishlari;
xavf manbai yuqori bo’lgan ob`ektlar xavfsizligi to’g’risida belgilangan
tartibda deklaratsiya taqdim etishlari;
hodimlarni favqulodda vaziyatlar sharoitida harbiylashtirilmagan tuzilmalar
tarkibida muhofazalanish usullariga va harakat qilishga urgatishlari;
xabar berish mahalliy tizimlarini yaratishlari va doimo shay holatda saqlab
turishlari hamda favqulodda vaziyatlar tahdidi borligi yoki ro’y berganligi
to’g’risida hodimlarni o’z vaqtida xabardor kil ishlari;
Fuqarolar
o’zini
o’zi
boshqarish
organlarining
favqulodda
vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishdagi ishtiroki
9
Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari: aholi punktlari, suv ta`minoti
manbalari, ijtimoiy va madaniy ob’ektlarning sanitariya va ekologik holati ustidan
nazorat amalga oshirilishiga yordam beradilar;
fuqarolarni favqulodda vaziyatlar okibatlarini bartaraf etishga jalb kiladilar;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa choralarni amalga oshiradilar.
Jamoat birlashmalarining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va
ularni bartaraf etishdagi ishtiroki
Jamoat birlashmalari favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni
bartaraf etishda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ishtirok etishlari mumkin.
Jamoat birlashmalari favqulodda vaziyatlar manbalari va ularni bartaraf etish
choralari to’g’risida davlat hokimiyat va boshqaruv organlaridan, korxonalar,
muassasalar va tashkilotlardan belgilangan tartibda ahborot olish huquqiga ega.
10
2-Mavzu: FVDTning vazifalari, aholini fuqaro muxofazasi sohasidagi
huquq va majburiyatlari.
Reja:
1. O`zbekiston Respublikasi FVV va uning asosiy vazifalari.
2. Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi
huquqlari.
3. Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi
majburiyatlari.
Quyidagilar O`zbekiston Respublikasi FVVning asosiy vazifalari
hisoblanadi:
-FVlarni bartaraf etish, aholi hayoti va salomatligini, moddiy va ma'naviy
qadriyatlarni muxofaza qilish shuningdek, tinchlik va urush vaqtida FVlar
vujudga kelganda ularning oqibatlarini tugatish hamda zararlarini kamaytirish
soxasida davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish;
-FVlarning
oldini
olish
va
bunday
hollardagi
hatti-harakatlarni
boshqarishning davlat tizimi (FVDT)ni tashkil etish va faoliyatini ta'minlash;
- O`zbekiston Respublikasi FMga rahbarlik qilish;
-O`zbekiston
Respublikasi
hududida
aholini,
tashkilot
hududini,
respublikaning milliy boyligi bo`lgan ob'yektlarni muxofaza qilish, shuningdek,
FVlarning oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etish sohasidagi chora-
tadbirlarni ishlab chiqishni tashkil qilish hamda amalga oshirish;
-yirik FVlarni bartaraf etish ishlariga rahbarlik qilish ushbu maqsad uchun
zarur bo`lgan kuch va vositalarni tashkil etish hamda ularni tayyorlashni
ta'minlash;
-aholini, FVDT mansabdor shaxslarini va tuzilmalarini FVlardagi
harakatlarga tayyorlashni tashkil etish va h.k.
«FM to`g`risida»gi qonunda ta'kidlanadiki:
-O`zbekiston Respublikasi FMga umumiy rahbarlikni O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi;
-O`zbekiston Respublikasi bosh vaziri mamlakat FM boshlig`idir;
-O`zbekiston Respublikasida FMni boshqarish O`zbekiston Respublikasi
FVV zimmasiga yuklanadi va h.k.
Fuqarolarning favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi
huquqlari
Fuqarolar quyidagi huquqlarga ega:
favqulodda vaziyat ro’y berganda hayotlari, sogliklari va shaxsiy mol-
mulklari muhofazalanishi;
umumiy va yakka muhofazalanish vositalaridan, mahalliy hokimiyat
organlarining, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning favqulodda vaziyatlarda.
aholini muhofaza qilish uchun muljallangan boshqa mol-mulkidan foydalanish;
mamlakat hududining muayyan joylarida bo’lganda ular duch kelishi
mumkin bo’lgan xavf-hatar darajasi to’g’risida hamda zarur xavfsizlik choralari
hakida xabardor bulish;
11
aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish masalalari
yo’zasidan davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga murojaat etish;
favqulodda vaziyatlar rui bergan zonalarda ishlaganligi uchun bepul tibbiy
xizmat, kompensatsiyalar va boshqa imtiyozlar olish;
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish mobaynida majburiyatlarini bajarish
chogida sog’ligiga yetkazilgan zarar uchun kompensatsiyalar hamda imtiyozlar
olish;
Davlat ijtimoiy sugurtasi tartibi va shartlari, kompensatsiyalar va imtiyozlar
turlari va mikdorlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |