“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

Korxona-iste’molchi munosabatlari andozasining xususiyatlari. 
Katalog  zamonaviy  axborot  tizimini  katta  quvvatli  qidiruv  imkoniyatlarini 
solishtirish  va  mahsulotni  bir  varakayiga  bir  necha  parametrlar  bo‘yicha  tanlashni, 
narxni,  keltirib  berish  muddati,  kafolati,  xizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  ma’lumotlar  va 
boshqalarni  hisobga  olgan  holda  ishlatishni  tashkil  qilib  beradi.  Bu  model  nisbatan 
uncha katta bo‘lmagan tmahsulotlar bilan tez-tez oldi-sotdi qiladigan kuchli sotuvchi 
va xaridor fragmentatsiyalashini tavsiflovchi tarmoqlar uchun afzaldir. 
Agar  ko‘pgina  oldi-sotdilar  mashhur  buyurtmachilar  tomonidan  ma’lum  bir 
qoidalar asosida amalga oshirilsa va xaridorga sotuvchini tanlash uchun ko‘p mayda 

---

58 
 
buyurtmachilar  takliflari  bilan  o‘rganib  chiqish  zarurati  bo‘lganida  katalogli  model 
qo‘l keladi va nihoyat, bu modelni talab yetarlicha bo‘lgan va narxlar kamdan - kam 
o‘zgarganida qo‘llash yaxshi samara beradi. 
Auksion
  (kim  oshdi  savdosi)  -  narxlar  qayd  etilmagan,  balki  oldi-sotdi 
jarayonida  o‘rnatilgandagi  savdo  tashkiloti  maydonchasi  modeli.  Bu  model 
nostandart,  o‘z  yo‘nalishidagi  yagona  yoki  sifati  tez  o‘zgaruvchi  mahsulotlar 
(xizmatlar, mahsulotlar) narxini aniqlashga o‘z yondoshishlari bo‘lgan kompaniyalar 
tomonidan  sotib  olinganda  yoki  sotilganida  ishlatiladi.  Bu  guruhga  kamyob 
buyumlar,  kapital  uskunalar,  avval  ishlatilgan  mahsulotlar,  zaxiralar  va  boshqalar 
kiradi. 
Birja  shunday  savdo  maydonchasiki,  u  yerda  narx  talab  va  taklif  asosida 
belgilanadi,  buning  natijasida  kuchli  o‘zgarishlarga  uchrashi  mumkin.  Bu  model 
mahsulot va taklifni vaqtinchalik kelishuvini ta’minlaydi. U talab va taklifni real vaqt 
davomida kelishish mexanizmini tashkil qilishni, bozor narxini aniqlashni, shu bilan 
birga  ro‘yxatta  olish  jarayoni  va  oldi-sotdi  jarayonini  o‘tkazishni  talab  qiladi.  Bu 
model keng tarqalgan mahsulotlar uchun ma’qul hisoblanadi. 
Birja modeli talab va taklif notekis bo‘lgan bozorda o‘ziga kengroq jalb etadi. 
U  bozor  ishtirokchilari  uchun  ortiqcha  yoki  yuqori  bo‘lgan  talabni  boshqarishga 
yordam beradi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, birjalar bir qancha holatlarda 
kompaniyalarga  anonim  holda  oldi  -  sotdi  qilishga  imkon  beradi,  masalan,  ovoza 
bo‘lish  sotuvchi  va  xaridor  tutgan  o‘rnining  raqobatbardoshligiga  halaqit  berishi 
mumkin bo‘lgan holatida u katta ahamiyatga ega. 
Ko‘pincha  virtual  savdo  maydonchalari  bir  emas,  bir  necha  tashkilot 
ishlarining ko‘rib chiqilgan modellarini baravar ishlatishadi, qachonki, bu holatlarda 
mijozlar  o‘zlarining  imkoniyatlari  darajasida  savdo  sxemalarini  tanlab  olishlari 
mumkin. 
Virtual  savdo  maydonchalarining  yana  bir  o‘ziga  xos  xususiyati  ularning 
maxsuslashtirilganligidir. U quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
-
 
vertikal – biror-bir tarmoq yoki mahsulot turiga mo‘ljallangan; 
-
 
gorizontal (funksional) – ma’lum bir biznes-jarayonlarga mo‘ljallangan.