Ι боб: XΙv-xv асрларда Ўрта Осиёда юз берган Ренессанс даврининг асосий омиллари


Amir Temur va Temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat ravnaqi



Download 6,94 Mb.
bet3/7
Sana01.08.2021
Hajmi6,94 Mb.
#135100
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
amir temur va temuriylar davrida ilm fan va madaniyat si

Amir Temur va Temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat ravnaqi.
.O‘rta Osiyoda ilm – fan taraqqiyoti

XIII asr boshida mo‘g‘ullar hujumi natijasida o‘ta tushkun ahvoldagi madaniy hayot XIV asrning ikkinchi yarmiga kelib asta-sekin jonlana boshladi.

Samarqand bu davrda Temur davlatining markazi sifatidagina emas, balki Sharq va G‘arbdagi madaniy jihatdan eng rivoj topgan olim fozillari, madrasalari, bozorlari, bog‘u-rog‘lari bilan turli o‘lka vakillarini o‘ziga jalb etuvchi muhim ma’naviy markazga aylandi.

Islom dini bu davrda Amir Temur va Temuriylar siyosatida, mamlakatdagi ma’naviy birlik, madaniy yuksalish, adolatni o‘rnatish va saqlash ishiga qaratildi. Islom dini asosida shakllangan tasavvuf olimlari, ayniqsa, naqshbandiya bu davr ma’naviyatining g‘oyaviy asosi bo‘lib xizmat qildi. Naqshbandiya islomga tayangan holda insonning axloqiy poklikka, mehnatga, intilishga va bilim egallashga keng yo‘l ochib beruvchi g‘oyalarni targ‘ib qilib, ma’naviy-ijtimoiy hayotda muhim ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Bahouddin Naqshband, Yoqub Charxiy, Xoja Muhammad Porso, Xoja Ahror kabi naqshbandiya nazariyotchilavri shu davrda yashab ijod etdilar.

XIV asrning ikkinchi yarmi – XV asrda Amir Temur va Temuriylar, Shohrux, Ulug‘bek, Husayn Boyqaro davrlarida Movarounnahr va Xuroson islom doirasidagi mafkuraviy erkinlik, madaniyatga e’tibor ilm-fan, adabiyot, san’atning tez rivoj topishiga olib keldi. Samarqandda rasadxona qurilib, Ulug‘bek ilmiy maktabi shakllandi, aniq fanlar rivojida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Qozizoda Rumiy, Koshiy, Ali Qushchi kabi olimlarning asarlari butun musulmon olamiga mashhur bo‘ldi. Gumanitar – ijtimoiy fanlar va rassomlik, xattotlik oliy cho‘qqilarga ko‘tarildi. Jomiy, Behzod, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond Xondamir kabi mashxur adib, rassom, tarixchilarning nomlari boshqa o‘lkalarda ham tez ma’lum bo‘ldi. Fors tili o‘z mavqeini saqlagan xolda adabiyotda turkiy tilning roli kuchayib ketdi.

Bu davrda turkiy tildagi she’riyat sultoni Alisher Navoiy ijod etib, o‘zining dostonlari, ilmiy-tarixiy asarlari bilan madaniyat tarixida o‘chmas iz qoldirdi.

Temuriyzoda shahzodalardan biri Shohrux Mirzo davrida Xurosonda siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha rivojlandi, ko‘plab xayrli ishlar amalga oshirildi. Masjidlar, madrasalar, xonaqolar, rabotlar, sardobalar, qishloq va qo‘rg‘onlash qurilib, mazkur qurilishlar vaqf mulklari bilan ta’minlandi. Shohruh Mirzoning mo‘tadil ichki va tashqi siyosati Xurosonda tinchlikning barqaror bo‘lishiga olib keldi. Bu davrda tijorat, hunarmandchilik, dehqonchilik yuqori darajada ko‘tarila boshladi. XIV-XV asrlarda Xurosonda kulolchilik san’ati, sopol buyumlar bilan bir qatorda suv inshootlarida, o’lkan binolar qurilishida ishlatiladigan sopol quvurlar, xilma-xil shakl va ranglar bilan jilolangan sopol koshinlar ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yildi.

Shohruh Mirzo mamlakat istiqbolini ko‘zlab Xitoy va Hindiston hukmdorlari bilan diplomatik munosabatlarni yaxshilashga xarakat qildi. Mazkur mamlakat elchilari Samarqand va Hirotda o‘z navbatida G‘iyosiddin Naqqosh raxbarligida Xitoyda, Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligidagi elchilar Hindistonda bo‘ldilar. Shohruh Mirzo Hirot madrasa va xonaqoh bino qildirdi. Bu paytda poytaxt Hirot va umuman Xurosonda madaniy va miashiy qurilishlar keng quloch yozadi.

Hirotda bir necha shifoxonalar mavjud bo‘lib, bularning qatorida yana

ikkita “Dorushshifo” quriladi. Bu shifoxonalarning bittasi Shohruhning uchinchi xotini Mulkat og‘o (Mulk og‘o) tarafidan, ikkinchisi esa Shohruhning nabirasi Alouddavla (1417-1460) tomonidan qurdirilgan edi. Mulkot og‘o ham Gavharshodbegim kabi Hirotda “Dorulhadis” nomli xonaqoh, ikkita hammom, Hirotdan 8 farsax narida, Amudaryoga boradigan yo‘l ustida bitta rabot Balx shahrida bir madrasa qurdirdi.

Hirot qadim zamonlardan turli-tuman diniy va ilmiy kitoblarga boy shaharlardan hisoblangan. Shohruh Mirzoning ham ajoyib kutubxonasi bo‘lgan. Bu kutubxonalar qimmatli asarlarga boyligi va xilma-xilligi bilan shuhrat qozongan.

Umuman sohibqiron Amir Temur vafotidan keyin Movarounnahr va Xurosonda Shohruh Mirzoning hukmdorlik davriga nisbatan osoyishtalik hukm surdi. Binobarin, Amir Temur boshlab bergan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayot o‘z rivojini topdi.

Bu sulolaning buyuk namoyondalaridan biri Mirzo Ulug‘bek bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan 1994-yil Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan mamlakatimizda katta tantanalar va xalqaro ilmiy anjumanlar o‘tkazildi. Parijda ham YUNESKO qarori bilan uchrashuvlar va konferensiyalar bo‘lib o‘tdi.

Ulug‘bek 1394-yilning mart oyida Eronning g‘arbidagi Sultoniya shahrida, bobosi Temurning harbiy yurishi paytida tug‘ildi. U Shohruh Mirzoning to‘ng‘ich o‘g‘li bo‘lib, unga Muhammad Tarag‘ay ismi berilgan, lekin bolaligidayoq u Ulug‘bek deb atala boshlab, bu ism keyinchalik uning asosiy ismi bo‘lib qoldi.

Ulug‘bekning ustozlaridan biri, munajjim Mavlono Ahmad bo‘lganligini taxmin qilish mumkin chunki bu kishi Temurning saroyidagi eng yirik olimlardan bo‘lib, sayyoralarning kelajak ikki yuz yillik taqvimlari jadvallarini tuza olgan. Lekin Ulug‘bekning o‘zi keyinchalik asosiy asari bo‘lmish “Ziji”da faqat Qozizoda Rumiyni “ustozim”deb ataydi. Haqiqatdan ham Qozizoda 1360- yilda tug‘ilgan bo‘lib, 20-25 yillarida ya’ni Ulug‘bek tug‘ilmasidanoq Temurning safiga o‘tadi. Natijada Ulug‘bek umrining ilk davridanoq Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy kabi astronom va matematiklar ta’sirida ulg‘aydi. Shu sababli uning hayotida aniq fanlar muhim ahamiyat kasb etadi.

Ulug‘bek yigirma yoshlarida o‘z davrining yirik olimlaridan bo‘lib, uning hokimligi davridagi muhim yangiliklar butun o‘rta asr madaniyati tarixida o’lkan ahamiyat kasb etdi.

Sohibqiron Amir Temur Markaziy Osiyo va unga qo‘shni bo‘lgan yurtlarni birlashtirib, feodal tarqoqlikka barham bergach, Samarqandga tasarruf etilgan barcha mintaqa va viloyatlardan mashxur olim va hunarmandlarni to‘play boshlagan. Uning maqsadi IX – X asrlarda bo‘lgani kabi islom dunyosining ilmiy markazlari sifatida tanilgan Xorazm, Buxoro va Bog‘doddagi “Bayt ul-hikma” ilmiy maktablari an’analarini Samarqandda tiklash bo‘lgan. Poytaxtda Samarqandga kelgan barcha olimlarga ijod qilishlari uchun barcha qulayliklar yaratilgan. Saroyda Amir Temur huzurida erkin ilmiy bahslar bo‘lib, g‘olib chiqqan olim va shoirlar rag‘batlantirilgan, sinovdan o‘tgan yirik olimlar yangi qurilgan madrasalarga mudarrislikka yuborilgan. Ilm-fanga, ma’rifatga e’tibor balandligi bois o‘sha zamonning ko‘pgina olimlari Samarqandga borishni o‘zlari uchun sharaf deb bilishgan.1 Shundaylardan biri Markaziy Osiyo falsafiy tafakkuri tarixida o‘chmas iz qoldirgan faylasuf Taftazoniydir. U 1322-yilning safar oyida hozirgi Ashxabod shahri yaqinidagi Niso muzofotidagi Taftazon qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘n olti yoshigacha ilohiyot fanlarini, arab tili, nutq san’ati va mantiq ilmini o‘sha davrning mashxur olimlari Al-Ijiy va mantiqshunos Qutbiddin ar-Roziy at-Taxtoniydan (1290-1365) o‘rganarkan, uning birinchi ilmiy asari esa Seraxs (Eron) olimlari orasida mashhur bo‘lib, bu asari orqali madrasa mudarrisi huquqini qo‘lga kiritgan. Shu davrdan boshlab u qariyb 30 yil davomida Movarounnahr va Xuroson bo‘ylab ko‘chib yurib, turli madrasalarda falsafa va mantiqdan dars bergan. So‘ngra Temur davlatiga binoan Samarqandga kelib umrining oxirigacha shu shaharda ijod etib, Temur saroyidagi ko‘psonli ilmiy bahslarda faol qatnashgan. Manbalarda qayd etilishicha, Samarqandda yashagan mashhur faylasuf Mir Sayyid Sharif Jurjoniy va Taftozoniy o‘rtasidagi ilmiy bahslar juda keskin va qiziqarli o‘tgan.

Taftazoniyning ilmiy merosi o‘rta asrlar fanining barcha sohalarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, Qur’on tafsiridan boshqa asarlari arab tilida yozilgan bu asarlardan XIV-XV asrning ikkinchi yarmigacha Movarounnahr va uning atrofidagi madrasalarda o‘quv qo‘llanmasi sifatida foydalanilgan. Taftazoniy 40 dan ortiq asarlar yozgan.

XV asr boshlarida Movarounnahrda shuhrat qozongan ulkan matematik va astronomlardan biri Qozizodadir. Olimning to‘liq nomi Salohiddin Muso ibn Muhammad ibn Mahmud. Uning otasi Muhammad “Xoja Afandi” laqabi bilan ma’lum bo‘lib, Salohiddinning bolalik yillarida vafot etgan.

Qozizoda Ulug‘bek madrasasida mudarrislik yillarida “sayyid as-sanad” deb tilga olinadigan Sayyid Sharif Jurjoniy nomli bir mudarris bilan muloqotda bo‘ladi. Qozizoda u kishi bilan ko‘p mubohisa va munozara qilardi. Ba’zan shunday bo‘lardiki, bu mubohisalarda ikala shaxs ham bir biriga nisbatan ovozini ko‘tarar va tafovut, muxolifotga borardilar. Shunday hollarda Qozizoda Sayyid Sharifga nisbatan “matematik fanlarda qudratsiz” desa, Sayyid Sharif Qozizodaga “ta’bi matematik fanlarga mag‘lub va falsafiyotga mansub” der edi. Lekin ikkisi ham bir-birining asarlarini tahrir qilar va tortishuvga sabab bo‘lgan masalalarni talabalar oldiga qo‘ygan edilar.

Ulug‘bek Jamshid Koshiydan “Ziji Elxoniy” haqida va Marog‘adagi kuzatishlar haqida ko‘p eshitib, o‘zi rasadxona barpo etish va yangidan astronomik kuzatishlarni boshlashga tashabbus ko‘rsatadi. Rasadxona qurilishini Qozizoda bilan birga Jamshid Koshiy boshqaradi. Qurilish tugatilib, kuzatishlar boshlaishi bilanoq Koshiy vafot etadi. Bundan so‘ng ishlarga ilmiy rahbarlik Qozizodaning zimmasiga yuklanadi. U ham kuzatishlar oxiriga yetkazilmasdan vafot etadi. Endi kuzatishlarni davom ettirish navbati Ali Qushchi keladi va bu ishda katta jonbozlik ko‘rsatib, ustozi Ulug‘bek bilan ishni nihoyasiga yetkazadi.

Ulug‘bek rasadxonasining yetuk namoyondalaridan sanalgavn va Ulug‘bekdek buyuk olimni tarbiyalagan Qozizoda Rumiy qoldirib ketgan adabiy – ilmiy meros bugungi avlodning oltin mulki hisoblanadi.

Jamshid ibn Ma’sud ibn Mahmud G‘iyosuddin al Koshiy (ko‘proq G‘iyosuddin al-Koshiy ismi bilan mashxur). XIV-XV asrda o‘z fanining bilimdonlari – riyoziyotchilar, tabiblar va hunarmandlari bilan shuhrat qozongan Koshonda tug‘ilgan. Uning bobosi Mahmud ibn Yahyo ibn al-Hasan al-Koshiy ham o‘qimishli bo‘lib, 1411-yilda Sherozda riyoziyot va astrologiyaga oid risola – Iskandarning (Amir Temurning nabirasi) goroskopini tuzgan.

Koshiyning Hirot, ayniqsa Samarqanddagi ilmiy-tadqiqotlari, uning matematika va astronomiya sohasida erishgan yutuqlari ,Temuriylar davrida Xuroson va Movarounnahrda madaniy rivojlanish va turli yurtlardan kelgan olimlarning erkin ilmiy faoliyati uchun keng imkoniyatlar yaratilganligining yana bir muhim dalilidir.

Bu davrda o‘zbek mumtoz adabiyotida yorqin iz qoldirgan, betakror g‘azallar va qasidalar yaratgan yetuk iste’dod egasi, lirik shoirlardan biri Sakkokiy. U XIV asrning ikkinchi yarmida yoki XIV asrning oxirgi choragida tug‘ilganini taxmin qilish mumkin.

Sakkokiy ijodining gullagan davri Ulug‘bek hukumronlik qilgan davrlarga (1409-1449) to‘g‘ri keladi. Tarixdan ma’lumki, buyuk munajjim va yetuk davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek ma’rifatparvar podshoh bo‘lish bilan birga ilm-fan, san’at va adabiyot ahlining homiysi ham edi. Ana shu fikrdan kelib chiqqan xolda aytish mumkinki, Sakkokiy Ulug‘bekdan panoh topgan allomalar sirasiga kirib, uning ijodiy faoliyati odil podshoh bilan bog‘liqdir.

Mavlono Lutfiy XIV-XV asrlardagi o‘zbek mumtoz adabiyotining atoqli namoyondasi bo‘lib, o‘zining o‘zbek va fors-tojik tillaridagi asarlari bilan Sharqda katta shuhrat qozongan so‘z san’atkoridir. Shoirning hayoti va ijodi haqida zamondoshlari Davlatshoh Samarqandiy, Shamsiddin Somiy, Xondamir, Abulla Qobuliy kabi tazkiranavislarining asarlarida muhim qayd va mulohazalar uchraydi. Xususan, Lutfiyni yaqindan bilgan, u bilan ustoz va shogirdlik rutbasi bilan bog‘langan Alisher Navoiy asarlarida keltirilgan ma’lumotlar g‘oyat qimmatlidir.

Temuriylar saltanati hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda badiiy adabiyot ham yangi bosqichda ko‘tarildi. Shu davrda fors-tojik adabiyoti o‘zining yangi rivojlanish pog‘onasiga yerishgan bo‘lsa, o‘zbek adabiyoti Alisher Navoiy, Mavlono Lutfiy, Durbek, Hofiz Xorazmiy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy, Sayyid Qosimiy, Yaqiniy ijodlari misolida o‘z taraqqiyotining eng yuksak bosqichiga ko‘tarildi.

Abdurahmon Jomiyning “Haft avrang”, A.Navoiyning “Xamsa”, “Hazoyin ul maoniy” asarlari shu davr adabiyotining shoh asarlari edi. Jomiy yetti dostondan iborat to‘plamiga “Haft avrang” (Yetti taxt) deb nom qo‘yar ekan, Temuriylar sulolasidan yetti (Amir Temur, Xalil Sulton, Shohrux, Ulug‘bek, Abulqosim Bobur, Abu Said, Mirzo Husayn Boyqaro) ni ko‘zda tutgan bo‘lsa, Navoiy o‘z “Xamsa”sini yaxlit holda Husayn Boyqaroga bag‘ishlagan va bu bilan har ikki muallif ham shu davr hukumdorlariga o‘zlarining ma’lum ma’noda minnatdorchiliklarini namoyon etgan edilar.

Temuriylar davridagi adabiy hayotning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri adabiy jarayonning yagonaligi, unda turkiy tilda ijod qiluvchilarning ham, forsiyda qalam tebratuvchilarning ham barobar va faol qatnasha olgani edi. Buni biz A.Navoiynitng “Majolis un-nafois” tazkirasida yaqqol ko‘ramiz.

XV asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy va adabiy hayotda yuz bergan ibratli xodisalardan biri Navoiy-Jomiy munosabatlaridir. Bu ikki buyuk zot ijod sohasida xalqparvarlik va insonparvarlik mavqeida turish bilan birga xalq, davlat ishlarida insof va adolatni yoqlar edilar.

Abdurahmon Jomiy g‘oyat sermahsul ijodkor bo‘lib, undan bizga adabiyotning turli janrlariga fan va san’atining rang-barang sohalariga oid boy meros qolgan. Jomiy asarlari o‘z davridayoq Xuroson va Movarounnahr doirasidagina emas, boshqa mamlakatlarga ham keng tarqalgan edi. Ba’zan qo‘shni mamlakat podshohlari, masalan, Sulton Ya’qub uning asarlarini so‘rab maxsus elchilar yuborgan. Uning asarlari o‘z davrida va undan keyin ham ko‘p qo‘lyozma nusxalarda ko‘chirilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida Jomiy asarlarining XV-XVI asrlarda ko‘chirilgan o‘nlab qo‘lyozmalarini uchratish mumkin. Bunday qo‘lyozmalar Rossiya, Afg‘oniston, Eron va Yevropa mamlakatlaridagi boshqa qo‘lyozma fondlarida ham uchraydi. Taniqli sharqshunos Y.E.Bertels “Jomiy monografiyasi”da shoir asarlarining Toshkent kulliyoti asosida shoirning nomini keltiradi.1

Abduraxmon Jomiy Temuriylar davri ilm fani va adabiyotining faxri, Sharq she’riyatini yuksaklikka ko‘targan so‘z san’atkorlaridan biridir. U bir necha asrdirki, Navoiy bilan yonma-yon o‘zbek shoir va adiblariga ham ustozlik qilib kelmoqda va har doim shunday bo‘lib qoladi.

XV asr jahon ma’naviyatining buyuk siymosi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy bo‘lib uning asarlari turkiy tilning boyishiga yuksak hissa qo‘shdi.

Bundan tashqari Alisher Navoiy Husayn Boyqaro tomonidan muxrdor qilib tayinlangan paytda el xizmatida bo‘ldi. Keyinchalik uni vazir lavozimiga tayinlashdi. Navoiy el-ulus manfaati, shahar va mamlakat obodonchiligi, madaniyat ravnaqi, adolat tantanasi uchun foydalanadiki, bularning barchasi pirovard natijada Sulton Husayn davlatining barqarorligi va nufuzini ta’minlaydi.

Hirot bu davrda nihoyatda ko‘rkamlashdi, xalq turmushi yaxshilandi, she’riyat, nafis san’at rivoj oldi talabalar uchun “Ixlosiya” madrasasi, darveshlar uchun “Xalosiya” xonaqohi, bemorlar uchun “Shifoiya” shifoxonasi, masjidi Jome’ yoniga Qorixona (“Dor ul xuffoz”) qurildi. Ulug‘ amirning kutubxonasida 70 dan ortiq xattot va musavvirlar qo‘lyozmalarni oqqa ko‘chirish, ularni badiiy bezash bilan band edilar. Hirotda yana “Nizomiya”, Marvda “Xusraviya” va boshqa madrasalar barpo etildi.

Fors tilida birinchi “Xamsa” yozganini qayd etmaydi. Nizomiy vafotidan 100 yil o‘tib Hindistonda tug‘ilib o‘sgan forsiyzabon turk o‘g‘loni Xusrav Dehlaviy Nizomiy “Xamsa”siga birinchi bo‘lib tatabbu yozadi va “Xamsachilik” an’anasini boshlab beradi. Dehlaviy “Xamsa”si Nizomiyga ajoyib sharh va undagi mazmunlarning yangicha talqini sifatida o‘zining ham falsafaning ham shuhratini olamga yoydi. Keyingi XIV-XV asrlar mintaqa ma’naviyati “Xamsa” an’anasi ta’sirida rivoj oldi, shoirning salohiyati va iqtidori hech bo‘lmaganda “Xamsa”ning bir dostoniga javob yoza bilish bilan o‘lchanadigan bo‘ldi. Bu jahon ma’naviyati tarixida betakror hodisadir. Turkiy adabiyotda Qutb va Xaydar Xorazmiylar boshlab bergan “Xamsachilik” an’anasi o‘zining kamolini A.Navoiy ijodida topdi.

Navoiy o‘z ijodi bilan o‘zbek adabiyotining so‘nggi rivojini belgilabgina qolmay, Movarounnahr va Xurosonning butun ma’naviy madaniyati taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning asarlari, she’riyati qayta-qayta ko‘chirilib xalq orasida keng tarqalib, shoirlar uchun maktab vazifasini o‘tadi, madrasalarda keng o‘rganildi.

XV asrning ko‘zga ko‘ringan adabiyotshunos olimlarning biri Davlatshoh ibn Abouddaula Baxtish al-G‘oziy as-Samarqandiydir. Uning tarjimai holiga oid ma’lumotlar juda kam bo‘lib, “Tazkirot un-shuaro” (Shoirlar tazkirasi) asarida keltirilgan ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, u yirik harbiy xizmatchi va davlat rabobi oilasida tug‘ilgan. Uni taxminan yashagan yillari 1435-1495 yillarga to‘g‘ri keladi.

Uning “Tazkirat un-shuaro” asarida VII-XV asarlarda yashab ijod qilgan 155 shoir haqida qisqacha, lekin nihoyatda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Bu asar juda katta davr qariyb sakkiz yuz yil mobaynida Eron va Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan shoir va adiblar faoliyatini tadqiq qabzasiga olgan.

“Tazkirat ush-shuaro” yoki “Tazkirai Davlatshohiy” muqaddima, xotima va yetti qismdan iborat.

Davlatshoh Samarqandiyning mazkur tazkirasi jamoatchilik e’tiborini ko‘pdan beri tortib kelmoqda. 1819-yildan bayon asarning ayrim parchalari Rossiya (V.A.Jukovskiy va F.Erdman), Fransiyada (Silvers de Sasi), Angliyada (E.Broun va A.Falkoner), Turkiyada (Fahim Sulaymon afandi), Germaniyada (Hammer) hamda Gollandiyada chop etilgan. Uning to‘la matni 1887-yili Bombayda Mirza Muhammad, 1901-yili Londonda E.Broun va 1958-yili Tehronda Xoja Muhammad Ramazoniy tomonidan nashr etilgan.

1900-yili birinchi bor Xivada Muhammad Rafe tomonidan eski o‘zbek tiliga (Xorazm shevasida) o‘girildi. 1967-yili B.Ahmedov “Tazkirat ush-shuaro” tazkirasidan Mavrkaziy Osiyo va Xurosonlik 32 va 1981-yili 50dan ortiq shoir hayoti hamda ijodiga oid ayrim parchalarni o‘zbek tiliga tarjima qilib, “Davlatshoh Samarqandiy” nomli kitobiga ilova qilgan.

Davlatshoh Samarqandiy bilan umrguzaronlik qilgan olimu, davlat arboblaridan bo‘lgan Husayn Boyqaro (1438-1506), Husayn Voiz Koshifiy (1440-1505) bo‘lib bular XV asrda Xuroson va Movarounnahr madaniyatining madaniyatining rivojiga katta hissa qo‘shgan hamda o‘z asarlari bilan so‘nggi avlodlarga katta ta’sir ko‘rsatgan mashxur allomalardan bo‘lib tarixda qoldi. Ular qomusiy ijodi bilan o‘z davri ma’naviy yuksalishi yo‘lida faol xizmat qildi va nafaqat O‘rta Osiyo, balki butun Sharoq umuminsoniy, madaniy boyliklarini kuchaytirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.

Bu davrda Movarounnahr va Xurosonda XV asrdagi Renessans ya’ni uyg‘onish davri vakillaridan biri, Navoiyning shogirdi, “Sharq Rafayeli”, ulug‘ musavvir va miniatyurasoz Kamoliddin Behzoddir.

Nafaqat musulmon sharqi xalqlari balki butun dunyo xalqlari san’ati tarixida sezilarli iz qoldirgan, uning taraqqiyotiga o‘zining barakali hissasini qo‘shgan zabardast musavvir Kamoliddin Behzod 1455-yilda Hirotda kambag‘al hunarmand oilasida dunyoga kelgan. Behzod ota-onasidan juda erta ajraldi. Uni bolaligidayoq Hirotning mashxur musavviri Amir Ruhillo (Mirak naqqosh) o‘z tarbiyasiga olib, tutingan otasi bo‘ldi va Kamoliddinga tuz-non berib, kiyim bosh bilan ta’minlab, hartomonlama ilmli qilib voyaga yetkazadi. Yosh Kamoliddin Mirak Naqqosh tarbiyasida, uning Hirotdagi Nigoristonda (san’at akademiyasida) naqqoshlik va miniatyurasozlik hunarining sir-asrorlarini o‘rgandi.

Behzod miniatyura san’ati tarixida maxsus maktab “Behzod maktabi”ni yaratdi.1 Behzod miniatyuralari uning tirikligidayoq va ayniqsa undan so‘ng musulmon sharqida va g‘arbida ham bu san’atning eng oliy yutug‘i deb tan olindi hamda eng qimmatli san’at asarlari sifatida mashxur bo‘lib ketdi.

Behzodning ijodiy merosini o‘rganuvchi mutaxassislar fikricha, uning hozirgacha ma’lum bo‘lgan asarlari taxminan o‘ttizta rasm va rasmlar turkumidan iborat, ulardan eng mashxurlari quyidagilardir:

1. Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”siga ishlangan miniatyuralar.

2. Husayn Boyqaroning majlislari tasvirlangan muraqqadagi 40dan ortiq go‘zal miniatyuralar.

3. Abduraxmon Jomiyning “Solomon va Ibsol” asariga ishlangan rasmlar.

4. Amir Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”siga ishlangan 33 ta ajoyib miniatyuralar.

5. Sa’diyning “Bo‘ston” asariga ishlangan go‘zal rasmlar.

6. Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” asariga chizilgan noyob va benazir miniatyuralar.

7. Abdulloh Xotifiyning “Temurnoma” asariga chizilgan rasmlar.

8. Sa’diyning “Guliston” asarlariga ishlangan nafis miniatyuralar.

9. Abduraxmon Jomiy tasviri.

10. Husayn Boyqaro tasviri

11. Shayboniyxon tasviri

12. Shoh Taxmasp tasviri

13. Shoir Abdulloh Xotifiy tasviri

14. Tuyalar jangi

15. Raqsi darvish (darvishlar raqsi)

16. Samarqandda madrasa qurilishi va hokazolar.

Behzod maktabining hozirgi zamondagi davomchilarini Afg‘onistonda (Ustod Muhammad Said Mash’al), Eronda (Karim Tohirzoda Behzod), O‘zbekistonda (marhum ustod Chingiz Ahmarov) va boshqa sharq o‘lkalarida ham ko‘rish mumkin. Hozirda Sharq va Yevropa mamlakatlarida san’at, rassomchilik tarixini o‘rganishda miniatyura chizish tarixi, xususan, Behzod miniatyura maktabi alohida o‘rganiladi va tadqiq etiladi hamda maxsus maktablarda o‘qitilardi.

Behzod nafaqat Sharq xalqlari musavvirchiligi tarixida, balki jahon rasm san’ati tarixida o‘chmas iz qoldirgan, o‘zining ajoyib va qimmatbaxo miniatyura durdonalari bilan butun dunyo madaniyati tarixida salmoqli o‘rin olgan buyuk va zabardast san’atkordir.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2000-yilda Kamoliddin Behzodning 545 yillik tavallud kuni keng nishonlandi.

Markaziy Osiyoning XIV-XV asr, ya’ni Temur va Temuriylar davrida yashab ijod etgan mohir tarixnavis, yozma yodgorliklaridan biri Amir Temur topshirig‘i bilan yozilgan. “Zafarnoma” asarining muallifi Nizomiddin Shomiydir.

“Zafarnoma”ning yozilish tarixi haqida shuni ta’kidlash lavozimki, Mavlono Shomiyning o‘zi bergan ma’lumotga ko‘ra hijriy 804 yili Amir Temur uni huzuriga chorlab, o‘z yurishlari bitilgan yirik bir asar yaratishga undagan. Sohibqiron o‘sha davrga qadar munshiy va kotiblari tarafidan tuzilgan bitiklar uni qoniqtirmaganligini aytgan. Yozilajak asar bir tomondan avom xalqqa tushunarli, sodda, ravon tilda va ayni paytda ma’rifatli kishilar e’tiboriga ham loyiq tarzda yozilishini o’qtirgan Mavlono Nizomiddin bu ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olgan.

“Zafarnoma” tarixiy asar sifatida XIV-XV asrlarda Temur va Temuriylar hukumronligi davridagi Markaziy Osiyo, Oltin O‘rda xonligi, Ozarbayjon, Eron, Afg‘oniston, Iroq, Suriya, Misr, Turkiya va boshqa mamlakatlar tarixiga oid voqealarni o‘z ichiga olgan. Asar muqaddimasida Amir Temur tarix sahnasiga chiqqan 1360-yilga qadar Markaziy Osiyoda hukmronlmk qilgan Chingiziy hukmdorlar haqida qisqacha ma’lumot berildi. So‘ngra Amir Temurning XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning boshida qilgan yurishlarining batafsil bayoni keltirilgan

Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asari o‘zida jamlangan tarixiy ma’lumotlarning ishonchliligi XV-XVI asrlardanoq boshqa asarlar uchun bosh manbalardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Bu asarlarning barchasini Markaziy Osiyo va Yevropaning taniqli olimlari o‘rganib tadqiq etishmoqda.

Yuqorida nomlari tilga keltirilgan asarlarning barchasi rus, fransuz, ingliz, hamda nemis tillarida tarjima qilinib, ko‘p bora nashr etilgan.

Xullas, XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan o‘zaro nizolar, taxt uchun kurashlar bo‘layotgan bir davrda ham ilm-fan, san’at, adabiyot sohalari o‘tgan asrlarga nisbatan ancha rivojlandi va bu davr keyinchalik “Musulmon Renessensi” degan atamaning paydo qilib keldi.


Download 6,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish