# 4, 2020 pedagogik mahorat*педагогическое мастерство*pedagogical skill

# 4, 2020 PEDAGOGIK MAHORAT*ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ МАСТЕРСТВО*PEDAGOGICAL SKILL
134 
шаклдаги айланиш жисмлари, яъни чўзилган ва ялпоқ айланиш эллипсоидлари ҳақидаги масалани 
муҳокама қилади. 5-масалада Ибн Сино “Физика” тўғрисида иккита кесишувчи тўғри чизиқлар ҳосил 
қилган тўрт бурчакдан ясалган параллелограммларнинг уриниши ҳақидаги масалани текширади. 
Геометрия, астрономия, арифметика ва мусиқа қисқача баён қилинган “Билимлар китоби”нинг 
математикага оид боблари дастлабки кўринишида эмас, балки ал-Жузжоний таҳрир қилган 
кўринишда бизгача етиб келган бўлиб, бунда Ибн Синонинг ўз шахсий фикрлари тушиб қолган 
бўлиши мумкин.
Шунга қарамасдан бу боблар материалларнинг танланишига кўра ҳамда фан тарихи учун жуда 
муҳим аҳамиятга эга. Геометрияга оид қисмида барча фактлар Евклид усулларига мос келмайдиган 
исботлар ва исботлаш усуллари билан келтирилади. 
“Билимлар китоби”нинг геометрияга оид боблари 12 та бўлимдан иборат. Баён қилиш усули 
Евклиднинг “Бошланғичлар”ига яқин бўлса ҳам мазмун жиҳатидан улар бир-бирига тўғри келмайди. 
Бу ерда Ибн Сино нуқта, чизиқ ва сиртнинг таърифини келтирмайди, Евклиднинг “Бошланғичлар”и 
эса айнан шундан бошланади. Бунга сабаб эса бу таърифлар фалсафага оид бобларида келтирилади. 
Лекин на фалсафага оид бобларда, на геометрияга оид бобларда тўғри чизиқ ва текисликнинг 
таърифини беради. Ибн Сино Евклиднинг баъзи аксиома ва постулатларини кўриниб турган 
ҳақиқатлар дея уларни келтирмайди, лекин Евклиднинг мураккаб постулатларидан бири – V постулат 
(параллел чизиқлар ҳақидаги постулат)ни исботлашга уринади. 
Астрономияга бағишланган боб 9 бўлимдан иборат. У Птоломей “Алмагест”ининг жуда 
қисқартирилган баёнидан иборат. 
“Билимлар китоби”нинг арифметикага бағишланган боби 7 бўлимдан иборат. У Никомахнинг 
“Арифметикага кириш” асарининг қисқартирилган баёнидан иборат. 
“Билимлар китоби”нинг мусиқа назариясига бағишланган боби 9 бўлимдан иборат. Биринчи 
қисми Птолемейнинг “Гармония ҳақида таълимот” I китоби, боб яхлит Абу Наср ал-Форобийнинг 
“Мусиқа ҳақида катта китоб” асарининг қисқача баёнидан иборат. 
Алайҳи роҳман шайх Абдулвоҳид ибн Муҳаммад ал-Жузжоний айтади:
Мен шайх ур-раиснинг хизматида бўлганимда унинг асарларига эга бўлишга ва тўплашга 
ҳаракат қилдим. Чунки шайх ур-раиснинг ким асарларини сўраса ўзига бирон нусхасини қолдирмай 
берадиган одатлари бор эди. Унинг йирик асарларидан бири “Билимлар китоби” бўлиб, бу асар 
математикага оид йирик асар ва у менинг қўлимга тегмай йўқолган эди. Бу асарнинг тўлиқ 
бўлмаганлиги менга оғир ботарди. Шайх ур-раис битган бу асарнинг фақат “Бошланғич” 
(геометрия)га бағишланган қисми менда бор эди. Бунда шайх ур-раис айтадилар, ким “бошланғич” 
(геометрия)ни ўргана олса, “Алмагест”ни ўрганишга имкон топади. Бу китоб Евклид
(“Бошланғичлар”)нинг қисқача баёнидир, унинг турли жойларида қўлланиш усуллари келтирилади ва 
шу йўл билан “Алмагест”га олиб келинади. Менда шайх ур-раиснинг умумий (астрономик) 
кузатишлар ва осмон жисмларининг тузилишини англаш ҳақидаги бошқа асарлари ҳам бор: бу ҳам 
“Алмагест”нинг қисқа баёнидир. Шунингдек менда мусиқа илмининг қисқа баёни ҳақидаги китоб 
бор. Арифметикадан фақат ўзлари айтиб берган маълумотлар бор эди, холос. Шунинг учун “Китоб 
аш-шифо” дан мусиқа илмини тушуниш учун зарур бўлган масалаларнигина арифметика китобига 
киритдим. Бу барча асарларни форсий-дарий тилига ўгирдим ва маълумотлар тўлиқ бўлиши учун 
уларни “Билимлар китоби”нинг биринчи уч қисмига киритдим”. 
Ибн Синонинг математикага оид ишлари, хусусан “Билимлар китоби”нинг математикага оид 
бобларининг аҳамияти шундаки, бу математикага оид ишлар кейинги авлод олимларининг диққатини 
тортди. Айниқса ўрта асрларда яшаган йирик математик Умар Хайём фалсафий трактатларида Ибн 
Синони ўзининг устози деб атайди.