# 3-son 2019. indd

Muyassar NURIDDINOVA,
O‘zbekiston Davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti, 
milliy sport turlari, o‘yinlari uslubiyati va nazariyasi kafedrasi
mustaqil izlanuvchisi 
HARAKATLI O‘YINLAR – MAKTABGACHA 
YOSHDAGI BOLALARNI RIVOJLANTIRISH 
OMILI SIFATIDA
Annotatsiya

---

91
ladan, Amir Temurning bolalikdanoq ko‘plab harbiy amaliy tavsifga ega bo‘lgan xalq 
o‘yinlarini o‘ynaganligi, chavandozlik, qilichbozlik, nayzabozlik, merganlik, qo‘l jangi, 
oyoq jangini mukammal egallashiga xizmat qilganligi ayrim manbaalarda o‘z ifodasini 
topgan.
2
Buyuk mutafakkir  Alisher Navoiy asarlarida xalq o‘yinlariga, jismoniy tarbiya va 
badantarbiyaga alohida  e’tibor berganligi ham ilmiy  manbalarda aks etgan
3
.
Mustaqillik davrida xalq milliy va harakatli o‘yinlarini tiklashda o‘z hissasini qo‘shib, 
bu borada yoshlarga ta’lim berayotgan T. Usmonxo‘jayev, Sh. Pulatov, A. Pulatov, A.
Rasulev (Milliy va harakatli o‘yinlar); K. Maxkamjonov (Kichkintoylar uchun xalq hara-
katli o‘yinlari);  F. Xo‘jayev (1001 harakatli o‘yin); G‘. Salimov (Milliy harakatli o‘yinlar 
asosida 7-10 yoshli o‘quvchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish samaradorligi), O. 
Safarov (O‘zbek xalq bolalar o‘yinlari), F. Kerimov (yakka kurash elementlariga ega 
bo‘lgan harakatli o‘yinlar), K. Rahimqulov (Milliy harakatli o‘yinlar), R. Yo‘ldoshyeva 
(O‘zbek xalq o‘yinlarining tarbiyaviy ahamiyati) kabi ilmiy adabiyotlar va tadqiqot ishla-
rining o‘rni beqiyosdir. 
Shuningdek, rus olimlaridan D.V. Mendjeritskaya (Tarbiyachiga: bolalar o‘yinlari 
haqida), A.V. Keneman (Markaziy osiyo xalqlari o‘yinlari), V.G. Frolov (Sayrda o‘yin va 
mashqlar),  G.L. Lendret  (O‘yin terapiya: muloqot madaniyati) kabi ilmiy tadqiqotlar 
ham bu sohaning rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.
Ma’lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi. O‘yin maktabgacha yoshdagi 
bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim vositasi, ularning asosiy faoliyati hi-
soblanadi. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat subyekti sifatida shakllana boshlaydi. 
O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog psixologlar,  faylasuflar, sotsi-
ologlar,  etnograflar  va  madaniyat  arboblari  diqqatini  o‘ziga  qaratib  kelingan  dolzarb 
mavzudagi muamolardan biridir.       
O‘yin jarayonida bolaning psixik bilish jarayonlarini rivojlantirish , irodasi hissiyoti 
va qiziqishlari ta’sirchanligini oshirish bola shaxsini shakllantirish. Pedagogik  nuqtayi 
nazardan o‘yin bolaning ahloqiy irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga  uni 
bilim olishga  kattalar  mehnatiga hurmat va atrof-muhitda bo‘layotgan voqea-hodisa-
larga nisbatan qiziqish uyg‘otadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar buyumlar bilan bajariladigan harakatli  o‘yinlar-
ga  ko‘proq qiziqish bildirishadi, chunki bolalar buyumni mustaqil o‘ynash, ixtiyoriy 
mashq larni bajarishni  yaxshi ko‘rishadi. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotida qo‘llaniladi-
gan harakatli o‘yinlar asosan, berilgan asosiy harakat turini mustahkamlashga qarati-
ladi. Masalan, otish va irg‘itish harakatlarini o‘rgatish natijasida to‘p bilan bajariladigan 
harakatli o‘yinlar beriladi (“mo‘ljalni ol”) natijada  bolada to‘p bilan mashq bajarish 
barobarida  otish, ilib olish, irg‘itish malakalari sekin-asta shakllanib boradi, to‘p bilan 
o‘ynaladigan  harakatli o‘yin esa ular egallagan ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Shu 
bilan birga, harakatli o‘yinlar bolalarni  tezkorlikka, epchilikka va chidamlilikka o‘rgatib, 
ulardagi  ruhiy jarayonlarni ham  (xotira, diqqat, iroda) mustahkamlashda  muhim o‘rin 
egallaydi.  
Harakatli o‘yinlarni tanlab olishda tarbiyachi bola larning yosh xususiyatlari hamda 
jismoniy mashqlarni tanlash qoidasi asoslarini hisobga olishi kerak. Bolalarni harakatli 
o‘yinlarni o‘ynashga tayyorlashda ularning sog‘ligini mustahkamlash, harakat mala ka-
larini oshirib, me’yorida rivojlantirib borish ham nazarda tutiladi.
2
 Temurnoma. – T., 1990
3
 Milliy va harakatli o‘yinlar. –T., 2015. 34-35-betlar.

---

92