``` `1Kirish

Savol va topshiriqlar
1.Informatika bu- quyidagilardan qaysi birini o`rganuvchi fan?
A) axborotga ishlov berish usullarini
V) kompyuterlarni
S) axborotni tasvirlash, saqlash, ishlov berish va uzatish usullarini
D) yangi axborot texnologiyalarini
E) axborot jarayonlarini
2. Boshlang`ich axborot ustida ma’lum qoidalar asosida ish olib borish
A) axborotga ishlov berish
B) axborotni saqla
C) axborotni uzatish
D) axborotni qabul qilish
E) axborotni ko`rish
3. Quyidagilardan qaysi biri axborot sohasida faoliyat ko`rsatuvchi hisoblanadi
A) dehqon
B) jurnalist
C) sportchi
D) duradgor
E) o`qituvchi
4.quyidagi texnik vositalardan qaysi birlari yangi axborot texnologiyalariga talluqli?
A) telefaks
B) kompyuter
C) telefon
D) radio
E) peydjer
5. Axborot qanday xossalarga ega bo`lishi kerak?
A) foydalilik, ishonchlilik, aniqlilik
V) uzluksizlik, foydalilik
S) uzluksizlik, cheksizlik, foydalilik, ishonchlilik, aniqlilik
D) foydalilik, aniqlilik
E) murakkablik


39- Mavzu: Plata tizimi va protsessor.
Reja

1. 
   Tizimli blokning asosiy komponentlari
   
2. 
   Tizimli mantiq mikrosxemalarining majmui
   
3. 
   Protsessorlar uchun uyalar
   
4. 
   Kiritish –chiqarish asosiy tizimi
   

Tayanch so’z va iboralar: PSG interfeysli, tovush xaritasi, PSG interfeys, joystik, CMOS xotirasi, ISA, Memory Nazoratchi Hub, POST.

Foydalanuvchilarning tizimli blokka bo‘lgan talablari doimo o‘zgarib turadi. Bugun undan faqat uyda foydalanayotgan kompyuterlarda emas, ish joyda ishlatiladiganlarida ham multimediya imkoniyatlariga ega bo‘lishi talab qilinmoqda. Masalan, firma mahsulotini reklama qilish uchun multimediya kliplarini yaratuvchi dasturlar mashhurdir.

5.1-rasmda eng keng tarqalgan konfiguratsiyali tizimli blok ko‘rsatilgan. Biz shuni ko‘rishimiz mumkinki, kompyuter egiluvchan disklarning 3 dyumli diskovodi va kompakt disklarni o‘quvchi qurilma bilan ta’minlangan. Chet (periferiya)ga o‘rnatiladigan bu ikki uskuna kompyuterlar o‘rtasidagi axborot almashishni quyidagi disklar vositasida ta’minlaydi. Bular magnit qatlamli egiluvchi disklar va lazer kompakt disklari (CD-ROM yoki CD-RW)dir.

39.1-rasm. Tizimli blok.

a) tashqi yuza paneli;

1 - kompakt-disklar uzatmasi;
2 - egiluvchi disklarning diskovodi;
3 - "tarmoq" indikatori;
4 - "Vinchester" indikatori;
5 - ta’minotni ulash tugmachasi;
6 - RESET tugmachasi;
b) AT shakl-omilning orqa paneli;
7 - klaviaturani ulash uchun joy:
8 - modemni yoki sichqonni ulash uchun COM portlar;
9 - monitorni ulash uchun joy;
10 - tarmoq xaritasi;
11 - tovush xaritasi;
12 - monitorni ulash uchun rozetka;
13 - tarmoq rozetkasi;
14 - printer uchun parallel port;
v) - ATX shakl omilining orqa paneli;
15 – PSG interfeysli sichqonni ulash uchun joy;
16 – PSG interfeysli klaviaturani ulash uchun joy;
17 - USB-uskunasini ulash uchun joy;
18,20 - modem yoki sichqonni ulash uchun ketma-ket COM-portlar;
19 - printer uchun parallel port;
21 - mikrofonni ulash uchun joy;
22 - chiziqli ovoz chiqish joyi;
23 - okustik tizimini ulash uchun joy;
24 - joystikni ulash uchun joy;
25 - monitorni ulash uchun joy;
26 - ichki modemning xaritasi;
27 - USB-uskunalarini ulash uchun qo‘shimcha joylar;
28 - tarmoq xaritasi;
29 - tarmoqni ajratish joyi;
30 - tarmoq viklyuchateli.
Endi tizimli blokning ichiga nazar tashlaymiz. 5.2-rasmda zamonaviy multimediyaviy kompyuter tashkil topgan hamma qismlar ko‘rsatilgan.
Rasmning markazida tizimli plata aks ettirilgan. Uni, ko‘pincha, ona plata deb atashadi. Tizimli plata kompyuterning asosidir, unda asosiy elektron unsur (element)lar: bazaviy mikroprotsessor, tezkor xotira, kvars rezonator va boshqa mikrosxemalar joylashgan.
Ochiq me’morchilik tamoyiliga muvofiq mos keluvchi IBM PC kompyuterlarining katta qismi tarkibida faqat asosiy qismlargina bo‘lgan tizimli plataga egadir, aloqa unsur (element)lari esa masalan, to‘plovchilarning uzatmalari, monitor va chet (periferiya)dagi uskunalar bilan aloqa elementlari mavjud bo‘lmaydi. Bunday holda tizimli platada yo‘q bo‘lgan bu unsurlar alohida chop etuvchi platalarida joylashadi. Ular buning uchun tizimli platada ko‘zda tutilgan kengaytirish raz’yomlari (ajratish joylari)ga tiqiladi. Bu qo‘shimcha platalar shu'ba platalar, tizimli plata esa ona plata deb ataladi. Uskunalar, ko‘pincha, kontrolyorlar yoki adapterlar, shu'ba platalarining o‘zlari esa kengaytirish platalari deb ataladi. Kengaytirish stollariga o‘rnatiluvchi tashqi uskunalar uchun teng ma’noli ikkita atama karta va plata ishlatiladi. "Karta" atamasi inglizcha "Ekpansion card" (kengaytirish platasi, kengaytirish kartasi) atamasidan kelib chiqqan.
Tizimli platada kompyuter ularsiz ishlay olmaydigan hamma element (unsur)lar: protsessor, xotira mikro sxemalari va chetda joylashgan uskunalarning ishini tashkil etuvchi, chipset deb ataluvchi mikrosxemalar to‘plami joylashadi.

39.2-rasm. Tizimli blokning asosiy qismlari.